Saint Paul and Peter Church, Yerevan
History edit
Destruction edit
Efforts to rebuild and backlash edit
sources edit
Երևանն ունեցել է վաղ միջնադարին և ավելի ուշ ժամանակներին պատկանող բազմաթիվ հուշարձաններ՝ Պողոս-Պետրոս եկեղեցի (IV—V դ.)[1]
այսպիսով, հանգում ենք այն եզրակացության, որ երկրաշարժից առաջ Երևանի գլխավոր եկեղեցիները, որոնք նկատի է ունեցել Զաքարիա Սարկավագը, եղել է ս. Պողոս-Պետրոսը, Ջորագյուղի առանորդական եկեղեցին և Զորավորը, որոնք գոյություն են ունեցել երկրաշարժից առաջ։ Այդ եկեղեցիներիում պահվում էին 70-ից ավելի հին հայերեն ձեռագիր գրքեր։ [եղել են նաև Կաթողիկեն... և այլն][2]
Պուլոս-Պեոորոս եկեղեցի, գտնվում էր այժմյան «Մոսկվա» կինոթատրոնի տեղում և համարվում էր կառուցված XVII դարի վերջերին։ Կառուցման ստույգ թվականը հայտնի չէր։ Միայն գիտեին, որ կառուցվել է 1679 թվականի մեծ երկրաշարժի ժամանակ կործանված նույնանուն տաճարի տեղում և իր պատերին ունի նորոգության երկու արձանագրություն. մեկը 1778 և մյուսը 1811 թվականների։[2]
Տաճարի արտաքին տեսքն անհրապույր էր. պատերր շարված էին մաքուր տաշված տուֆ քարով, բայց ճարտարապետական որևէ գեղեցկություն չունեինք։ Իրավացի է Երվանդ Շահազիզը, երբ խոսքն ընդհանրացնելով գրում է, որ «Երևանի եկեղեցիները դրսից գեղեցկության տեսակետից այնքան էլ հաճելի տպավորություն չեն թողնում սովորական դիտողի վրա»։[2]
եկեղեցին իր արտաքին տեսքով մի ընդարձակ դահլիճ էր, երկու զույգ սյուներով, որոնք նրան երեք նավի էին բաժանում արևելքից դեպի արևմուտք ձգված։ Արևելյան ավագ խորանի հյուսիսային և հարավային կողքերին ուներ քառակուսի հատակաձևով երկու ավանդատներ. Եկեղեցին փոսի մեջ էր և նրա թիթեղյա երկթեք տանիքը, որ XIX դարի կարկատան էր քարե սալածածկ տանիքի վրա, անշքացնում էր առանց այն էլ պարզունակ արտաքին տեսքը։[2]
Բազիլիկ ոճի տաճարներ շատ են կառուցվել Հայաստանում, բայց բոլորն էլ 4-6 դարերում միայն։ Հետագայուն այդպիսի տաճարներ չեն շինվել մինչև 17 դարը, երբ ինչ որ չափով եռանավ բազիլիկ տաճարները հիշեցնող նորերը կառուցվեցին, բայց մեծ մասամբ հների հիմքերի և այլ մնացորդների վրա։[3]
Այդպես էլ եղել է այստեղ։ Պողոս-Պետրոս եկեղեցում հնից մասեր էին պահպանվել ավագ խորանի կողքերին և արևելյան ավանդատների մեջ (արևմտյան ավանդատներ չուներ)։[3]
Եկեղեցու բեմրի կողքերի առաջակարկառ մասերի երեսին ի հայտ եկան տարբեր ժամանակներում նկարված վեց շերտ նկարներ, որոնցից վերին երկուսը պաստառի վրա, իսկ ներքին չորսը որմերի սվաղի վրա։ Վերինները XIX դարի Էին, իսկ ներքևինները՝ հին ժամանակների։ Ամենատաիկնը, ինչպես ենթադրում են արվեստի և նկարչության պատմաբանները, պատկանում Էր VI դարին կամ VII֊ի սկզրներին: Մինչ այդ, եկեղեցու պատերը մերկ են եղել և սվաղ չեն ունեցել։ Ստորինը բուսական զարդագոտի Է, իսկ մյուս շերտերինը՝ Պողոս և Պետրոս առաքյալների դիմանկարը, որոնց և, ինչպես հայտնի Է, նվիրված Է եղել եկեղեցին։[4]
Ս,յդ որմնանկարներից մեկի վրայի Շ և Ձ գրերը (երրորդ շերտ) ոմանք թվական կարծեցին, որ ստացվում էր մեր 1131-ը (շձ = 580 + 551 = 1131), այդ գրերին հաջորդող այլ գրեր Էլ կային, որոնցից կազմում Էին Իւանէ անունը, բայց դա ակներև սխալ Էր, որովհետև այդ նկարը արված Էր յուղաներկով, որն այն ժամանակ դեռևս հայտնի չԷր։[4]
Պողոս-Պետրոս եկեղեցու որմնանկարները խնամքով, շերտ առ շերտ հանվեցին այդ գործի լավագույն մասնագետների կողմից, Յուկինի ղեկավարությամբ և այժմ պահվում են Հայաստանի թանգարաններում (ստորինը՝ պետական պատկերասրահում, իսկ մյուս շերտերր՝ Հայաստանի պատմության թանգարանում)։ Դրանք հայկական որմնանկարչության մնացորդների մեջ ունեն իրենց պատվավոր տեղը, և Երևանի միջնադարյան պատմության համար բացառիկ արժեք են ներկայացնում։[4]
Պողոս-Պետրոս եռանավ մեծ եկեղեցու գոյությունը ցույց է տալիս, որ Երևանը V—VI դդ. մեծ բնակավայր է եղել և, ըստ երևույթին, Պողոս-Պետրոս եկեղեցին այն ժամանակ քաղաքի միակ տաճարը չէր։ Եղել են նաև նշանավոր եկեղեցիներ, որոնց մասին ունենք միայն անուղղակի տեղեկություններ։ Այսպես, օրինակ, 607 թվականին նորընտիր Աբրահամ կաթողիկոսը Դվինում ժողով է հրավիրում Հայաստանին Բյուզանդիային անցած վայրերի հոգևորականների մասնակցությամբ, որտեղ ժողովականները որոշում են ընդունում հաստատուն մնալ հայկական դավանանքին և նզովում են բոլոր տեսակի հերձվածողներին: Այդ ժողովին Երևանից, որ բյուզանդական մասի մեջ էր մտնում, մասնակցել են երկու վաներեց։ Նշանակում է, այդ ժամանակ Երևանն ունեցել է առնվազն երկու խոշոր եկեղեցիներ, որոնցից մեկը Պողոս-Պետրոսն է եղել, իսկ մյուսը, հավանարար, այժմ հետադարյան վերակառուցումներով մեղ ծանոթ եկեղեցիներից մեկը, բայց չգիտենք թե որը։[4]
Dolukhanian, Lola (2008). "Մի հուշարձանի քանդման պատմությունը. Պողոս-Պետրոս եկեղեցի [History of destruction of a monument: Paul-Peter Church]". Etchmiadzin (in Armenian). 64 (8). Mother See of Holy Etchmiadzin: 91–113.
Kertogh, Stepan (1998). "Երևանի եկեղեցիների ավերումը [The destruction of churches of Yerevan]". Etchmiadzin (in Armenian). 54 (7). Mother See of Holy Etchmiadzin: 99–106.
"St. Peter and Paul Church". yerevan.am. Yerevan Municipality. Archived from the original on 3 April 2020.
"Two destinies: Saint Paul and Peter and Saint Holy Mother-Catoghike churches". yhm.am. Yerevan History Museum. 27 December 2011. Archived from the original on 3 April 2020.
Abrahamian, Levon (2011). "Yerevan Sacra". In Darieva, Tsypylma; Kaschuba, Wolfgang [in German]; Krebs, Melanie (eds.). Urban Spaces After Socialism: Ethnographies of Public Places in Eurasian Cities. Campus Verlag. p. 135. ISBN 9783593393841.
2010 edit
https://www.gov.am/files/meetings/2010/4638.pdf
Գործադիրը փոփոխություն է կատարել իր նախկին որոշումներից մեկում, որով հաստատվել էր Երևան քաղաքի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակը։ Կառավարությունն ընդունել է «Մոսկվա կինոթատրոն» ՍՊԸ տնօրենության առաջարկությունը Երևանի Աբովյան 18 հասցեում գտնվող սեփականության իրավունքով ընկերությանը պատկանող «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի շենքի զբաղեցրած հողատարածքը անհատույց` սեփականության իրավունքով օտարել Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին` նախկինում խորհրդային իշխանության կողմից քանդված Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցու տեսքին համապատասխան տեղում նոր եկեղեցի կառուցելու համար։
[5]
Ionesyan, Karine (2 March 2010). ""Rob Peter to pay Paul?": Senior architect opposes church reconstruction at cinema's expense". ArmeniaNow. Archived from the original on 2016-03-12.
Abrahamyan, Gayane (29 April 2010). "Urban Dispute: Public Council advocates for preserving Moscow summer hall". ArmeniaNow. Archived from the original on 2010-12-07.
"Pave Paradise and Put Up a... Church?". Tert.am. 17 March 2010. Archived from the original on 3 April 2020.
Danielyan, Gayane (10 March 2010). "Մտավորականները հորդորում են չքանդել «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի շենքը". azatutyun.am (in Armenian). RFE/RL. Archived from the original on 3 April 2020.
Nurijanyan, Lilit (17 March 2010). "Պողոս-Պետրոս եկեղեցի, թե՞ ամառային դահլիճ". Hetq (in Armenian). Archived from the original on 3 April 2020.
"Մոսկվա կինոթատրոնի ամառային դահլիճի տեղում հնարավոր է վերականգվի Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցին" (in Armenian). Armenpress. 17 March 2010. Archived from the original on 3 April 2020.
http://www.panarmenian.net/arm/news/45429/
«Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի տեղում կառուցվելու է Սբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցին
https://news.am/arm/news/15282.html «Մոսկվա» կինոթատրոնի տարածքում եկեղեցի է կառուցվելու
https://www.azatutyun.am/a/1980875.html Ուրվագծվում է «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի ճակատագիրը
https://www.aysor.am/am/news/2010/03/10/moscow-cinema-church/122933 Մոսկվա կինոթատրոնի բացօթյա դահլիճ. չքանդել, թե՞ եկեղեցի
https://mediamax.am/am/news/yerevan-XX-century/5055 Կինո Մոսկվան` կենդանի պատմություն
https://news.am/arm/news/16898.html Հայաստանի կառավարությունն աջակցում է «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի տեղու
https://www.aravot.am/2010/03/17/355279/?s= Ամբողջական հոդվածը կարող եք կարդալ այս հասցեով՝ https://www.aravot.am/2010/03/17/355279/?s=
https://armenpress.am/arm/news/595665.html Հանրային խորհրդում շարունակվում են «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի տեղում Պողոս-Պետրոս եկեղեցու կառուցման քննարկումները
https://www.tert.am/am/news/2010/03/09/moskva/115937 Չքանդել «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճը. պահանջում են վարչապետից ու կաթողիկոսից
https://www.tert.am/am/news/2010/03/16/publiccouncil/118176 Հանրային խորհուրդը քննարկեց «Ամառային դահլիճի» հարցը
https://www.tert.am/am/news/2011/05/18/kinomoskva/282615 «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճը ոչ թե եկեղեցու, այլ երիտասարդական կենտրոնի կվերածվի
http://www.parliament.am/transcript.php?day=27&month=04&year=2010&lang=arm&view=print Միաժամանակ կառաջարկեի Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցու կառուցման համար օգտագործել «Մոսկվա» կինոթատրոնի եւ «Երեւան» հյուրանոցի միջեւ գտնվող, տարիներ շարունակ քարուքանդ եւ անխնամ վիճակում գտնվող հատվածը: http://www.parliament.am/deputies.php?sel=details&ID=991&lang=arm
Gallery edit
References edit
- ^ Ghafadaryan 1969, p. 92.
- ^ a b c d Ghafadaryan 1969, p. 75.
- ^ a b Ghafadaryan 1969, p. 76.
- ^ a b c d Ghafadaryan 1969, p. 77.
- ^ "Բարձրացվում է կառավարման համակարգի արդյունավետությունը". gov.am (in Armenian). Government of Armenia. 25 February 2010. Archived from the original on 3 April 2020.
- ^ "«Էջմիածինը կարծես այլմոլորակային կառույց լինի» (տեսանյութ)" (in Armenian). A1plus. 11 March 2010. Archived from the original on 3 April 2020.
- ^ "Սոս Սարգսյան. «Մոսկվա» կիոնաթատրոնի ամառային դահլիճի տեղը հարմար չէ եկեղեցու համար, այդպիսի նեղ պայմաններում եկեղեցի չեն կառուցում" (in Armenian). PanARMENIAN.Net. 2 April 2010. Archived from the original on 3 April 2020.
- Bibliography
- Ghafadaryan, Karo (1969). "Երևանի միջնադարյան հուշարձանները [Medieval monuments of Yerevan]". Lraber Hasarakakan Gitutyunneri (in Armenian) (1): 73–93.