Wikipedia

User:Sławobóg/sandbox

< User:Sławobóg
Sławobóg/sandbox
Goddess of Mother Earth, fertility, fate, harvest, moisture, sexuality, patroness of women, children, childbirth, home, weaving.
Member of Vladimir's pantheon
Twenty-fifth page of Laurentian Codex with mention of the pantheon of Kyiv, 1377. The name of Mokosh is marked in red
Old Cyrillicмокошь
Genderfemale
ConsortPerun (per some scholars)

Mokosh (/ˈmɒkɔːʃ/, /ˈmɒkɒʃ/, Old East Slavic: мокошь) is a Slavic goddess. According to etymological reconstruction, Mokosh was the goddess of earth, waters and fertility, and later, according to most researchers, she was reflected in bylinas and zagovory as Mat Zemlya. Another reconstruction was made on the basis of ethnography: at the end of the 19th century, such names of kikimora as Mokusha or Mokosha were recorded in the Russian North. The coincidence is explained by the fact that kikimora is a demonized version of the goddess, and by approximating between the two, researchers have portrayed Mokosh as the goddess of love and birth, with a connection to the night, the moon, spinning, sheep farming and women's economy. Spinning was the occupation of various European goddesses of fate, which led to the characterization of Mokosh as a deity controlling fate. This reconstruction does not agree with the data on her etymology, which shows that the function of spinning could not have been the main one.

A wooden statue of Mokosh, along with other deities, was established by prince Vladimir the Great in 980 on one of Kyiv's hills. This event has been described by some historians as a manifestation of Vladimir's pagan reformation, but other scholars deny that such a reformation was carried out, and the question of its existence is debatable in modern scholarship. After the beginning of the christianization of Rus in 988, the statues of deities were destroyed. Mokosh is mentioned in various Words and Teachings against Paganism along with the vilas, but is not described in them in any way.

In scholarship, the opinion spread that the cult of Mokosh passed to the folk-Christian Paraskeva Friday, associated with water and spinning. Because of this identification, Friday began to be considered a day dedicated to the goddess, and a conclusion was drawn about the popularity of Mokosh among women in Christian times. In later studies, the idea of an approximation with Paraskeva is criticized because Paraskeva's association with spinning, water and Friday has Christian rather than pagan roots.

The Slavic version of the basic myth theory, based on various ethnographic and linguistic data, depicts Mokosh as Perun's wife. She cheats on him with Veles, causing Perun to kill Mokosh's children. The theory itself has not been recognized in scholarship. The supposition that Mokosh is depicted on the Zbruch Idol and on North Russian embroideries from the 19th century has also been rejected. Archaeologist Boris Rybakov's theory that the goddess' original name was Makosh has not been supported by other researchers.

Name and characteristics

edit
 
The name Mokosh means a combination of earth and water[1], fertile moisture[2]. Wet Meadow [Wikidata], Fyodor Vasilyev, 1872

In Old East Slavic texts, the name of the goddess is noted as Mokošĭ (мокошь), Mokŭšĭ (мокъшь)[3] – in ancient texts uppercase was not used. According to Oleg Trubachyov, the form Mokŭšĭ was formed through the secondary adideation of *Mokošь and *kъšь "fate".[4] Grammatically, the theonym Mokosh belongs to the feminine gender[5], from which it is inferred that the deity was specifically a goddess.[6] In older studies[7][8] and later chronicles he may appear as a male deity,[9] but this variant is secondary to the original[10]. According to the most reasonable etymology[11] the theonym was formed by the suffixal method from the Proto-Slavic stem *mok- meaning "wet" with the suffix *-ošь.[10][12] Vladimir Toporov and Vyacheslav Ivanov comment that this etymology is “indisputable”,[13] understanding her name as "She who is wet".[14] The first to put forward such an etymology was Vatroslav Jagić,[15] believing that the theonym was a translation or also an amplification of the Greek word malakiya, and therefore Mokosh was a literary fiction.[16][17][18] Toporov, Ivanov and Max Vasmer consider Jagić's position to be false.[17][19]

Michał Łuczyński believes that the theonym may have appeared only after the 3rd century AD due to the occurrence of the [š] sound, which arose in Slavic languages as part of the first palatalization. He derives the name of the goddess from the unattested noun *mokošь with the meaning "someone/something wet", since the suffix *-ošь forms the names of the bearers of features, and this noun he derives exactly from the v-tematic *moky (gen *mokъve) "wet place, mud" (cf. Polish dial. mokwa, Ukrainian mokva[20]) and compares the name Mokosh to other names ending in -osh derived from v-thematic words with topographical meaning, e.g. Old Polish Bagosz (< *bagy), Narosz (< *nary). In connection with this etymology, he considers Mokosh to be a "pluvial goddess with uranic characteristics".[12] Similarly, Valeriy Mokiyenko [Wikidata] understands the theonym as deriving from a word meaning "moist, swampy place".[21] Toporov, Ivanov and Łuczyński believe that the theonym Mokosh is merely a later epithet replacing the original unknown name of the deity.[13][12] The etymology is compared by Ivanov and Toporov with Lithuanian makusyti "to splash", "to walk on mud"; makasyne "slush", "mud", "mixture", "mess".[4]

Vasmer, as well as many modern scholars, consider Mokosh to be the goddess of fertility, waters and earth,[19][22][23] which brings her closer to the later Mat Zemlya[1][23][24][25][26] who is often mentioned in bylinas and zagovory. Aleksander Gieysztor comments that the association with Mat Zemlya is shared by most researchers.[27] Mokiyenko and Henryk Łowmiański also suggest a connection with rain.[22][28]

Linguist Andrey Zaliznyak and religious scholar Andrzej Szyjewski have liked Mokosh to the Iranian Anahita, as the latter is also called "Wet",[29] "Broad".[30] In a similar way, philologist Nikolay Zubov links her to the Scythian goddess of earth and water Api.[31] On the basis of their approximation with Anahita, Toporov and Ivanov attribute the function of procreation to Mokosh[32] and consider the goddess Zhiva as her "higher hypostasis", opposite to the "low hypostasis", that is Mokosh.[13] Celtic scholar Viktor Kalygin [Wikidata] likened Mokosh to the Irish goddess Macha, who he believes was originally a fertility goddess. He elevated the theonym Macha to *mokosiā, which "corresponds exactly to the name of the Slavic goddess Mokosha",[33] but Celtic scholar Garrett Olmsted derives the theonym Macha from the Proto-Celtic *magos "plain, field".[34]

Obsolete and questionable etymologies

edit

Slavist Grigory Ilinsky [Wikidata] put forward a hypothesis for the origin of the theonym based on parallels with the Baltic languages. According to him, the theonym Mokosh has a counterpart in Lithuanian in the words makstýti "to weave"; mèksti "to knit"; mãkas "purse",[4] related to the Russian мошна "bag, purse",[35] and thus theonym comes from Proto-Slavic *mokos- "spinning", "weaving". Toporov and Ivanov, who are proponents of the moisture etymology, "rehabilitate" Ilinsky's etymology, seeing a connection in the Lithuanian stems in the words mazgas "knot"; megzti "to knit", "to tie" with mazgoti "to wash".[13] ESSJa and Martin Pukanec Martin Pukanec call Ilinsky's etymology "hypothetical".[4][36]

Boris Rybakov considered Makosh to be a more correct reading of the goddess' name, dividing the theonym into two parts: ma- and -kosh, where ma- was short for mother (Old East Slavic мати, mati), approaching a certain Cretan-Mycenaean goddess named Ma in a people very distant from the Slavs. He understood the second part -kosh as an Old East Slavic word meaning "fate".[37] Rybakov thus translates this theonym as "Mother of good fate", identifying her with the goddess of fate, and also at the same time as "Mother of good harvests", since fruit could be placed in the basket (see *košь), adding that Mokosh is also the goddess of fertility, as well as "Mother of luck", since, in his opinion, the harvest is luck. Leo Klejn, who sticks to the reconstruction of Mokosh as the goddess of women's labor, particularly spinning, criticizes Rybakov, noting that such functions are not supported by anything. The etymology is also criticized: mother can be shortened to ma mainly in the language of children. Klejn points out that in Russian compound words are constructed differently: the main noun stands at the end and the defining word at the beginning, and gives such examples as Bogo-matier and Daz-bog, so the expected form of a name would be *Koshma. The word is indeed found in Russian, but is of Tatar origin. The notation Makosh itself is not standard in chronicles, unlike Mokosh.[38] ESSJa,[4] Toporov, Ivanov reject Rybakov's etymology.[39]

According to Nikolay Galkovsky, the name Mokosh was borrowed from an unknown source.[40] Evgeny Anichkov believed that the name was derived from the ethnonym of a Finno-Ugric people, Mokshas, part of the Mordvins, which he believes explains why Vladimir the Great had to establish statues of Slavic gods: The gods of Vladimir's pantheon were of non-Slavic origin, where Perun was said to have been brought from Scandinavia as the personal god of the Rurikids, and other gods established by Vladimir, such as Mokosh, were gods of peoples neighboring the Slavs, whose statues were established by Vladimir to centralize his power.[41] Anichkov compared Finnish toponyms such as Moksha, which is a right tributary of the Oka,[42] Ropsha, Shapsha, Kapsha, Kiddeksha with the name of the goddess. Viljo Mansikka [Wikidata], on the other hand, believed that Mokosh was derived from the Finnish demon Moksha.[43] Henryk Łowmiański, who had no doubts about the Slavic etymology, considers the demon Moksha to be most likely a loan from the Slavs, or that the sound similarity is coincidental[44]; Gieysztor also considered the demon to be a loan.[45] Later researchers Nikolaĭ Mokshin [Wikidata] and Zubov denied the Finno-Ugric origin of Mokosh.[43] Toporov, Iwanov[39] and ESSJa share a similar point of view[4]. Mikhail Vasilyev believes that the connection with the Finnish ethnonym Moksha is coincidental,[25], while the very "affiliation of Mokosh with Slavic paganism is indisputable".[46]

Etymologies connecting theonym with Sanskrit makhas "rich", "noble",[4] or, according to Natalya Guseva,[43] moksha "liberation", "death" are questionable. Relationship with Ancient Greek mákhlos "lustful", "violent", with Old Lithuanian kekše "prostitute", Avestan maekantis "tree sap" also.[4] Thracian origin of Mokosh is also doubtfu[4]. Gieysztor called the etymology of Vittore Pisani, who considered the theonym to be a word composed of the roots mot- "to spool, to reel" and -kos "abundance", "unbelievable".[27].

Onomastyka

edit
 
In Slovene language spotted crake is also called mokoš, and in Russian regionalisms chyortova kurica[47], lit. "devil's hen"
 
Contemporary coat of arms of the village of Mokošín in the Czech Republic,[48] which may be named after Mokosh

There are onomastic data that can be linked to Mokosh: the Croatian masculine surname and given name Mokoš,[5][49] the masculine terms makesh, mokesh in the Russian proverb Bog ne makesh, chem-nibud da poteshit; mokush "rusalka"; mokosha "troublesome person"; in Yaroslavl region mokosha "phantom, ghost". In Tver and Novgorod regions mokshit "to cry, beg for something". In Novgorod meaning "to obsessively demand something, to pester with requests" is also attested.[5] Russian dialects include the words mokosya "foolish, stupid woman",[5] "whore, hussy"[50] and Mokrosh, Mokresh meaning the constellation Aquarius.[51] Belarusian family.Mokish[52] Proper noun Mokosha, Makosha Khlopun attested in Pskov's census book [Wikidata] from 1585 belonging to cannon maker.[49]

Toponyms: Czech village Mokošín,[5] attested since 11th century,[53] and hill Mokošin Vrch;[51] Sorbian Мосоcize, Mockschiez; Polish Mokoszyn, Mokosznica, Mokossko, Mokos; located near Stralsund in Germany in the former Polabian lands, the Old Polabian toponym Muuks, Mukus attested in 1310;[5][54][55] Croatian Mokosica near Dubrovnik, mountain Mukoša near Marloh and smaller mountains Mukos, Mokoš and Mokos; Macedonian Mukos;[45] Mokoshinsky monastyr in Russia in Chernihiv Oblast,[43] swampy area Mokoshino boloto in Belarus.[52] There was a wasteland or lye called Mokoshevo in Cherepovetsky Uyezd noted by ethnographer Mikhail Gerasimov.[56] It is likely that the onomastics materials speak of the Proto-Slavic antiquity of the goddess,[10] or the toponyms are derived from *mokosъ "floodplain meadow" or directly from the stem root *mok-.[57] Zubov points out that in light of the word mokosha as a term for a troublesome person, the relationship with Mokosh becomes problematic.[58] Ilyinsky lists a number of toponyms[a] similar to the theonym, but denies their kinship, recognizing toponyms derived from the root *mok- "to (get) wet", from words makushka, mak "poppy" and from dialectal form of given name Maximus: Mokey.[60] Linguist Stanisław Urbańczyk considers the correlation of toponyms with Mokosh to be questionable.[61]

Toporov associates with Mokosh a character from a Slovenian fairy tale called Mokoška, Mokuška, Mokoška,[5][62] also known as Lahnwaberl [Wikidata][63] or Lamwaberl.[64] Story was recorded by Davorin Trstenjak who heard it from Rudolfa Gustava Puffa [Wikidata] i Lower Styria. Record by Trstenjak from 1855:[64]

Lamwaberl used to live in Grünau, a marshy place not far away from Šent Florjan Square, near the Ložnica that often overf lowed its banks. Archaeological artefacts confirm that in the olden times the place had been cultivated. A lone farming estate is situated there now, but once upon a time there stood the castle of Mokoška, a heathen princess who lived in it. The castle was surrounded by gardens that were always green. She occasionally helped people but sometimes also harmed them; she was especially wont to taking children with her. At long last, God punished her. On a stormy night, the castle and all its gardens sank into the ground. But Mokoška was not doomed. She continued to appear, disguised in different female forms. She still carries off children, especially those who have been neglected by their parents.[64]

Źródła

edit

Old East Slavic sources

edit

Mokosh is mentioned in the concerning year 980 account of the Primary Chronicle from the beginning of the 12th century, the oldest copy of which is part of the Laurentian Codex of 1377[65][66]. Fragment:

And Vladimir began to reign alone in Kiyv. And he placed idols on the hill outside the palace: a Perun in wood with a silver head and a gold moustache, and Khors Dazhbog and Stribog and Simargl and Mokosh. And they offered sacrifices and called them gods, and they took their sons and daughters to them and sacrificed them to the devils. And they profaned the earth with their sacrifices, and Rus’ and that hill were profaned by blood.[67]

In historiography, this event is known as the pagan reform or the first religious reform of Vladimir.[68][69] One point of view, considering the reform, treats it as a transition to monotheism: according to philologist Viljo Mansikka and historians Aleksey Shakhmatov and Henryk Łowmiański, initially there was only Perun in the Primary Chronicle, and later other gods were added to make Vladimir a polytheist.[70][71] The philologist Anichkov shared Shahmatov's position, although he noted that "there is no objective data to recognize this insertion".[71] Historian Evgeny Anichkov points out that the existence of the Kyiv pantheon is recorded in parallel sources.[72] Another historian, Leo Klejn, denies the existence of the reform, considering the event merely a reintroduction of paganism: the idols were erected immediately after the assassination of Yaropelk, who had sympathies for Christianity and pursued a pro-Christian policy,[73] and after the enthronement of Vladimir. The Perun's idol itself was already standing on a hill in Kyiv at the home of prince Igor.[74][75]

It has been debated in the past that the passage in the text about "bringing their sons and daughters" reflects either human sacrifice or merely indicates participation in a ritual.[76] Modern scholars consider the text from "And they offered" to "and that hill" and beyond to be a paraphrase of Psalm verses (Psalm 105:35–44).[77][78][79] Nevertheless, Vasilyev still considers the existence of frequent human sacrifices for the Kyiv pantheon as a historical fact,[76] but according to historian Pavel Lukin [Wikidata] the issue of human sacrifices as well as the reform itself is debatable,[80] and the text about Vladimir's reform is merely a reworking of the Chronicle of George Hamartolos, which mentions the creation of six idol gods of deities with Belphegor leading and one female figure, Astarte. According to the Chronicle, the materials used to make the idols were gold and silver, and defiled earth is also mentioned.[81] Lukin concludes that the story of Vladimir's pantheon and human sacrifices is a chronicler's construction created in the 1170s, and the names of the deities were taken from oral tradition known to the chronicler.[82]

Among the deities established by Vladimir, Mokosh was the only goddess.[43][51] Philologist Nikolay Zubov believes that "according to the generally accepted opinion, in the circle of Vladimir's pantheon, this is the most mysterious figure".[83]

 
Theodore the Varangian and his son John were to be sacrificed to the gods of the Kyiv pantheon. Miniature from the Radziwiłł Chronicle, late 15th century.

The chronicle then tells how the elders and boyars decided to cast lots to kill a boy or girl as a sacrifice to the gods.[84] In Kyiv lived a Christian and Varangian, Fyodor, who had a son John, according to the chronicle, "beautiful in face and soul", upon whom fate had fallen. Emissaries came to Fyodor, saying that his son had been chosen by the gods and should be sacrificed. Fyodor dismissed the Kyiv statues as gods, pointing out that they were made of wood. The envoys told the people all about it, and, taking up arms, they trashed Fyodor's courtyard and ordered him, as he stood in the hallway with his son, to give his son to the gods. In response, Varangian said that the gods themselves could send someone from their own circle to take his son from him, whereupon the people cut down the hallway, and Fyodor and John were killed.[85] The appearance of the story of the Varangians in the Primary Chronicle is a later addition that probably first appeared in the First Corpus of the 1190s.[86]. The chronicle entry itself was based on a possibly existing original story about the Varangians, an early short synaxarion record in memory of locally honored saints, which was written specifically to glorify the first Rus' martyrs.[87] The Primary Chronicle's account used a version already revised and supplemented with some unreliable details, but without the names of the Varangians, which were unknown to the compiler of the Chronicle's account.[88] Among the misrepresentations is the location of the death of the Varangians.[89] The existence of human sacrifices among the Slavs is recorded by various sources. Therefore, as archaeologists Irina Rusanova and Boris Timoshchuk [Wikidata] wrote, "the information about human sacrifices among the Eastern Slavs [...] can hardly be considered accusations and propaganda against paganism"[90] and that "no special cruelty can be seen in the custom of human sacrifices among the Slavs. These sacrifices were conditioned by the worldview of the time and were used for the good and salvation of society".[91] Human sacrifices were made under certain circumstances, and bloodless sacrifices were the most common.[92]

After Vladimir baptized Rus in 988,[93] he ordered the idols to be overthrown: some chopped up, others burned.[94] He built St. Basil's Church[95] on the spot where the idols stood. In 1975, the foundations of the building were found during excavations on Old Kyiv Mountain [Wikidata]. Archaeologist Boris Rybakov recognized the structure as the site of Kyiv's pantheon, claiming that it had "clearly marked five projections of different sizes: one large one in the middle, two smaller ones on the sides and two very small ones near the side projections...". Subsequent researchers have criticized Rybakov's statement.[96] The kapishche [Wikidata] itself has not been discovered by archaeologists,[97] nor has any evidence of human sacrifice in Kyiv.[98]

Po przyjęciu chrześcijaństwa pojawiły się różne słowa i nauki skierowane przeciwko starej religii[99]. W szczególności Słowo niejakiego chrystolubca powstało, według większości badaczy, w połowie XI wieku. Wyjątkami są Mansikka, który twierdzi, że Słowo zostało napisane w XIV wieku[100], oraz Rusanowa i Timoszczuk, którzy datują je na XII wiek[101]. Samo Słowo jest dostępne w dwóch wydaniach: krótkim, oryginalnym wydaniu i długim, późniejszym wydaniu[102]. Fragment wydania z końca XIV wieku z kolekcji Paisewa[103][104]:

... nie mogąc cierpieć chrześcijan dwojewiernych i wierzą w Peruna i Chorsa, i w Sima, i w Rgła, i w Mokosz, i w wiły[105].

– Słowo niejakiego Chrystolubca

Slawista Nikołaj Galkowski ze względu na to, że wiły są zapisane obok Mokoszy, uważa że związane są one z boginią[106], ale zdaniem historyka Igora Danilewskiego autor Słowa korzystał z jakiegoś nieznanego źródła południowosłowiańskiego, z którego zaczerpnął informacje o wiłach[107], mitologicznych postaciach południowosłowiańskich. Jego zdaniem sami Słowianie wschodni nie czcili wił[108]. Podobnie Mansikka uważa, że wiły i Mokosz zostały zaczerpnięte z tekstu Wopros, czto jestʹ triebokładienje idolskoje, który uważa za południowosłowiański[109]. Zdaniem Aniczkowa, pierwotna wersja Słowa nie mówiła nic o bóstwach i zostały one dodane przez późniejszych redaktorów[108]. Opinię Aniczkowa podziela Mansikka, który uważa, że lista bóstw pochodzi z Powieści minionych lat[102]. Na tej podstawie historyk Władimir Pietruchin dochodzi do wniosku, że wstawka ze wzmianką o bóstwach pojawiła się nie wcześniej niż w XII wieku[110]. Ponieważ imię Simargl jest zapisywane jako Sim i Regl, autor Słowa być może nie rozumiał, o jakich postaciach mowa[108].

Mokosz wspomniana jest w staroruskim dziele Słowo świętego Grzegorza[111], które jest przeróbką nauczania patriarchy Konstantynopola z IV wieku Grzegorza Nazjanzina. Nieznany staroruski autor wykorzystał potępienie greckich bogów, uzupełniając je tekstem potępiającym bogów słowiańskich. Wczesne wydanie Słowa zachowało się w trzech spisach z XV wieku i jest różnie datowane przez różnych badaczy: lata 1060. (Aniczkow), XII wiek (Łowmiański, Rybakow), a także daty uważane przez Wasiljewa za mało prawdopodobne[112]: koniec XIII – początek XIV wieku (slawiści Sriezniewski, Galkowski), XIV wiek (Mansikka)[113]. Według Rybakowa, Słowo Grzegorza było bezpośrednim tłumaczeniem, ale Danilewski wskazuje, że Słowo tylko częściowo odzwierciedla grecki oryginał[113]. Oryginał to Słowo na Trzech Króli[112][114]. Danilewski zauważa, że nie wiadomo dokładnie, który wariant tekstu Grzegorza Nazjanzina był używany przez samego staroruskiego autora[113]. Nie wiadomo też, na ile wiarygodne są informacje o słowiańskich bogach zawarte w Słowie[113]. Fragment rękopisu Biblioteki Nowogrodzkiej Zofii nr 1295 z XV wieku[115]:

[Ofiary składa] lud słowiański wiłom i Mokoszy, D[z]iwie, Perunowi, Chorsowi, rodowi i rodzanicy, upiorom i brzeginiom, i Perepłutowi, i wiercąc się przepijają do niego z rogów[116] Template:... Spartańska krew ofiarna z ich ran jest ich karą, a także jest używana do smarowania Jekate-bogini, która jest uważana za dziewicę[115]. i Mokosz czczą i Kiłę i Malakiję to jest onanizm bardzo czczą to jest bujakinię Template:... takoż i Słowian doszło to słowo i ci poczęli ofiary kłaść Rodu i Rodzanicom, przed Perunem bogiem ich, ale po chrzcie św. odrzucili Peruna, a jęli się boga naszego Chrystusa, ale i teraz po ukrainach modlą się jemu, bogu przeklętemu, Perunu i Chorsu i Mokoszy i wiłom, to czynią tajemnie[117].

– Słowo świętego Grzegorza

Mansikka zauważa, że znaczenie terminu Dziwa jest nieznane. Być może jest to dosłowne tłumaczenie greckiego Δἰος (Dios), lub tekst należy czytać jako Mokoszy-Dziewie[118]. Zdaniem Danilewskiego chodziło tu o Dziwa[119]. Zubow komentuje, że istnieje również opinia uznająca Dziwę za żeńską wersję Dziwa[120], ale analizując tekst, dochodzi do wniosku, że bardziej poprawnym wariantem jest Mokoszy-Dziewie, pomimo oryginalnego Дивѣ (Dziwie), zamiast oczekiwanego *Дѣвѣ (Dziewie). Badacz przypisuje to nowogrodzkiemu pochodzeniu Kazania i faktowi, że w lokalnym dialekcie dźwięk [ѣ] może zmienić się w [i][121]. W ten sposób termin “Dziwa” staje się epitetem-definicją Mokoszy “według modelu hellenistycznego”, niezależnie od tego, czy Mokosz była dziewicą w oryginalnych przedstawieniach pogańskich[122]. Na korzyść tej interpretacji, zdaniem naukowca, przemawia fakt, że pojęcie Dziwa nie jest wspomniane nigdzie indziej[122]. Rybakow i Zubow definiują Jekate-boginię jako Hekate, uważając, że autor Kazania widział pewne paralele między Hekate i Mokoszą[123][124]. Termin malakia jest pochodzenia greckiego i oznacza onanizm[125]. Z jego sąsiedztwa z Mokoszą, Iljinski wnioskuje, że Mokosz była związana z aktywnością seksualną[17]. Slawista Aleksander Brückner odrzucił utożsamianie Mokoszy z malakiją, gdyż z tekstu wynika, że są to dwie różne rzeczy[117]. Według Mansikki “i Mokosz czczą i Kiłę” jest wstawką dokonaną na podstawie współbrzmienia Mokoszy z malakiją[126]. Słowo Kiła Danilewski dosłownie tłumaczy jako “przepuklina”[127], ale sam uważa, podobnie jak wielu innych badaczy, że bardziej prawdopodobne jest uznanie go za zniekształcone słowo wiła[36][128]. Galkowski postrzegał bujakinię jako wiły, które kojarzył z Mokoszą[106]. Termin bujakini jest kojarzony przez Klejna ze słowami buj, bujwiszcze, czyli “pohost”, “cmentarz”[125], a samo bujakini, jeśli nie jest to błąd kopisty, Klejn rozumie jako uczestników obrzędów pogrzebowych, którzy praktykowali orgiastyczne rytuały. W rekonstrukcji Klejna Perun był umierającym i zmartwychwstającym bogiem[129], a te gry były świętym dramatem wskrzeszania martwego boga lub jego wcielenia, a celem bujakini nie był onanizm, ale ekstrakcja nasienia do celów rytualnych[125]. Danilewski zwraca jednak uwagę, że w greckim oryginale jest napisane “ku czci błogości i nieustraszoności”, gdzie to ostatnie słowo zostało przetłumaczone jako bujestʹ “odwaga”, a forma bujakini pojawiła się tylko w wyniku współbrzmienia[127] (w stosunku do malakini). Aniczkow uważa, że tekst składa się z późnych wstawek[130].

Filolog Nikołaj Tichonrawow w czwartym tomie Letopisi russkoj litieratury i driewnosti przytacza tekst Wopros, czto jestʹ triebokładienje idolskoje w moskiewskim rękopisie synodalnym nr 954 z XIV wieku, karta 33, Galkowski nie znalazł tego tekstu i doszedł do wniosku, że albo Tichonrawow się pomylił, albo numery rękopisów zostały zmienione[131]. Fragment:

Nie mówi do pogan, ale do wieśniaków. Wielu chrześcijan stawia posiłki bożkom i napełnia kubki demonom. Kim są ci bożkowie? Pierwszym bożkiem jest rodzanica. O nich mówi wielki prorok Izajasz, wołając donośnym głosem: O, biada tym, którzy stawiają posiłek rodzanicom i napełniają kubki demonom! Drugi (posiłek) jest podawany wiłom i Mokoszy, a nie modlą się otwarcie, ale potajemnie wzywają bałwochwalcze kobiety; i nie tylko biedni ludzie, ale także żony bogatych mężów. Używanie troparu świętej Bogurodzicy podczas bałwochwalczego posiłku jest bardzo złe[132].

– Wopros, czto jestʹ triebokładienje idolskoje

Językoznawcy Władimir Toporow i Wiaczesław Iwanow wyróżniają kategorię czcicieli bożków jako kapłanki Mokosz[133], ale z kolei Zubow konkluduje: tekst jest nawiązaniem do Słowa Izajasza, a wiły i Mokosz są wstawką kontaminacyjną bliską Kazania Grzegorza[134].

Dzieło Słowo Chryzostoma o tym, jak pierwsi poganie wierzyli w bożki jest kompilacją i opiera się w szczególności na Słowie Grzegorza[135]. Generalnie tekst ten datuje się na XIII wiek[136][137], a historyk Igor Danilewski [Wikidata] datuje go na koniec XI wieku[136], i jest znany z rękopisu z katedry św. Zofii z Nowogrodu Wielkiego nr 1262 z XIV-XV wieku[137] i innych kopii. Fragment według najstarszego z nich[138]:

Biada wam, Template:... ludzie, którzy przez (swoje) zaniedbanie zapomnieli o bojaźni Bożej, odstąpili od chrztu i zwrócili się do bożków, i zaczęli czcić błyskawice i grzmoty, i słońce, i księżyc, i innych – Perunu, Chorsu, wiłom i Mokoszy, upiorom i brzeginiom, których liczą trzydzieści sióstr, a inni w Swarożyca wierzą i w Artemidę, którym głupi modlą się i koguty im rżną[132]

– Słowo Chryzostoma o tym, jak pierwsi poganie wierzyli w bożki

W Żywocie Prologowym Włodzimierza zachowanym w bułgarskim najstarszym spisie z XIII w. po opowieści o chrzcie Włodzimierza w Chersonezie jest powiedziane: “I przybył do Kijowa, bijąc bożków: Peruna, Chursa, Dażboga i Mokosz i innych bożków”[139]. Praca sięga do Powieści minionych lat[140].

W Kodeksie Hipackim pod datą 1071 r. czytamy, że “w tym samym czasie” w Kijowie pojawił się mag, któremu ukazało się pięć bóstw. Twierdził on, że w ciągu pięciu lat Dniepr zacznie płynąć wstecz, a ziemia ruska “przejdzie” w ręce Greków[141]. Badacze utożsamiali te bóstwa z panteonem kijowskim, w którym ich zdaniem było ich sześć. Wyjaśniając tę sprzeczność, Aniczkow wykluczył Mokosz z tej listy, gdyż uznał ją za bóstwo zapożyczone[142]. Łowmiański również odrzucił Mokosz, ponieważ był zdania, że pierwotnie była demonem i została dodana później do panteonu Włodzimierzowego[143], Rybakow – Simargła. Wasiljew tłumaczy to faktem, że Dadźbóg nosił podwójne imię Dadźbóg-Chors[141]. Pietruchin uważa jednak, że przepowiednia Mędrców w Kijowie nie jest spowodowana śladami pogaństwa, ale =wydarzeniami z lat 1068–1069 [Wikidata], kiedy zbuntowani chłopi zagrozili książętom, że spalą miasto i udadzą się do ziemi greckiej. “Pięciu bogów” to pięć planet, do których astrologicznego położenia i odnosił się mag[144].

W annalistycznym wydaniu =Opowieści o bitwie Mamaja [Wikidata], napisanym być może na początku XV wieku, opisano klęskę Mamaja: “Bezbożny Template:... król Mamaj, widząc swoje zniszczenie, zaczął wzywać swoich bogów: Peruna, Salawata, Mokosza i Gursa”[145]. W głównych i najbardziej rozpowszechnionych wydaniach Opowieści bóg Mokosz jest nieobecny. Wasiljew zauważa, że lista bogów jest najbardziej zbliżona do ich listy w Słowie niejakiego Chrystolubca[145]. Tutaj forma imienia Mokoszy jest podana w rodzaju męskim[9].

Źródła z XVI-XVII wieku

edit
 
Chrześcijańskie, propagandowe przedstawienie Mokoszy, Georg A. Schleusing, La Religion ancienne et moderne des Moscovites, 1698

Istnieją polskie kroniki odnoszące się do wschodniosłowiańskiego pogaństwa i wspominające o Mokosz, ale badacze uważają je za wtórne[93], ponieważ opierają się na źródłach staroruskich[146]. W XVI-wiecznym dziele De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX autorstwa historyka Marcina Kromera, Mokosz wymieniana jest wśród innych bogów jako Mocosi[146]. W Kronice historyka Macieja Stryjkowskiego, wydanej w 1582 r., na liście bogów, których imiona są przekazywane w zniekształconej formie, Mokosz jest odzwierciedlona jako Makosz. Mansikka zauważa, że sama kronika została opracowana na podstawie innych polskich źródeł i zawiera “pewne fantazje i fabrykacje”[146].

Zgodnie z jednym z pytań konfesjonału w Regule świętego Sawy z XVI wieku, kapłan musiał zapytać: “Czy błądziłaś z babami bezbożnymi i modliłaś się do wił i rodu, i rodzanic, i Perunu, Chorsu, Mokoszu, piłaś i jadłaś?”[147]. Za wspomniany grzech nałożono trzy lata pokuty z pokłonami[148]. Według Aniczkowa, wzmianka o Perunie, Chorsie i Mokoszy została dodana jako wstawka[140]. To samo pytanie zostało zawarte w dziele K posledowaniju i ispowiedaniju kniaziem, bojaram i wsiem prawosławnym christianam duchownym otcom z początku XVI wieku, gdzie za pozytywną odpowiedź na to pytanie nałożono dwa lata pokuty[140]. Szesnastowieczny Chudom nomokanunce pyta: “Czy nie chodziłasz do Mokuszy?”[40]. Wielu badaczy uważa, że pod pojęciem Mokusza kryje się znachorka[40][149][150]. Aniczkow wyjaśnił to za pomocą słowa mokszytʹ – “błagać, skomleć”, zmienionego na “zaklinać”, “wyczarowywać”[149]. Według etnografa =Jełpidifora Barsowa [Wikidata], w posiadanym przez niego Chudom sielskom nomokanunce pytanie brzmiało: “Czy nie chodziłasz do Mokoszy?”[151]. Szachmatow powołuje się na niepublikowane Słowo o początku ziemi ruskiej w XVI-wiecznym spisie Muzeum Rumiancewa nr 358, gdzie znajduje się fraza “i książę Włodzimierz przybył, aby zmiażdżyć bożków Mokosz i innych”[152].

Dzieło ze zbioru pochodzącego z XVI wieku, które wydawca Sreznevsky nazywa Pouczaniem duchowym dzieci, a historyk Dmitrij Szepping [Wikidata] Słowem świętego Jana Złotoustego, zawiera następującą instrukcję:

Pokłońcie się przed Bogiem niewidzialnym, ludzie modlący się do rodu i rodzanic, Perunu i Apolinu, i Mokoszy i przegini i nie zbliżajcie się do żadnego boga, ani do żadnych plugawych ofiar[141].

Mansikka uważa, że imiona postaci mitologicznych pochodzą z pewnego dzieła potępiającego pogan, bliskiego Słowu świętego Grzegorza[153].

Rozdział O bożkach Włodzimierza z rękopisu Piskariowskiego nr 153 z końca XVII wieku wymienia posągi zainstalowane przez Włodzimierza. Praca ta nie jest oryginalna i starożytna, ponieważ jej podstawą był rozdział O bożkach z =Synopsisu kijowskiego [Wikidata], prawdopodobnie stworzonego przez historyka Innocentego Gizela[154]. Artykuł O bożkach Włodzimierza jest zbliżony w treści do tekstu O bożkach ruskich w Latopisie Hustyńskim z 1670 r. Oba artykuły zostały napisane pod wpływem polskich kronik[155] i zawierają imiona bogów w zniekształconej formie[156]. Fragment rękopisu Piskariowskiego nr 153:

Także innych bożków wielu było, z imienia Outlad albo Oslad, Korsza albo Chors, Daszuba lub Dażb, Striba albo Stribog, Simargla albo Simurgł, i Makosz albo Mokosz; im, demonom, ciemni ludzie, jak bogu, ofiary i pochwały składali. Obrzydliwość ta panowała w całym państwie Włodzimierza[157].

Latopis Hustyński podobnie wymienia bogów, w tym Mokosz[157]. Mansikka pisze, że te kroniki są bardziej szczegółowe niż oryginalne i stwierdza, że skrybowie zdecydowali się uzupełnić je własnymi notatkami i wstawkami[93]. Wszystkie trzy dzieła ostatecznie wracają do Powieści minionych lat[140].

W Słowie ze Świętej Ewangelii w rękopisie nr 784 z Ławry Troicko-Siergijewskiej wymienia się grzechy ciała i duszy[158][159][160]. Wśród grzechów duszy wymienia się:

Uczyć się astronomii i wierzyć w rzucanie [zaklęć] i w fałszywe pisma, i w helleńskie księgi, i w baśnie, i w ustriacu, i w Mokosz, i w snosudiec, wróżenie przez ptaki, w =grom [Wikidata] i w kolędnik, i we wszystkich martołoi potępionych, którzy czynią złe dni i godziny[158].

Istnieje wariant, gdzie w miejscu Mokoszy znajduje się słowo kosz ‘los’[158], według Rybakowa słowo Mokosz zamiast kosz było jedynie błędem skryby, a słowa snosudiec, ustriacu i martołoi tłumaczy kolejno jako ‘sennik’, ‘wróżba’ i ‘astrologowie’[159]. Aniczkow uznał słowa ustriaca i Mokosz za wstawki[161].

W Ukraińskim żywocie Włodzimierza z XVII wieku wśród listy jego bogów Mokosz jest zapisany jako Moksza. Siedemnastowieczny Ukraińskim prologowym żywocie Włodzimierza z rękopisu nr 325 Muzeum Rumiancewa opowiada o tym, jak Włodzimierz pobił swoich bogów, wśród nich bóstwo Mokosz, i zatopił ich w Dnieprze[8]. Dzieło to, podobnie jak Żywocie Prologowym Włodzimierza, pochodzi z Powieści minionych lat[140].

Próby rekonstrukcji

edit

Slawista Grigorij Iljinski doszedł do wniosku, że dawne ruskie źródła nie dostarczają żadnych informacji, z wyjątkiem imienia Mokoszy. Jego zdaniem, równie mało wiarygodne i wyjaśniające są ślady toponimiczne, a niektóre wnioski na temat natury bogini można wyciągnąć jedynie na podstawie folkloru i dowodów etnograficznych[83]. Następnie filolog Aleksandr Strachow napisał, że cechy Mokoszy, podobnie jak reszty pogańskiego panteonu, znane są “nie ze źródeł średniowiecznych, ale z licznych rekonstrukcji i ezoterycznych spostrzeżeń literaturoznawców XIX–XX w.”[162]

Wczesne badania

edit

We wczesnej literaturze naukowej Mokosz była rozpatrywana na różne sposoby: slawista Piotr Priejs [Wikidata] porównywał Mokosz z Astarte[40], slawista Lubor Niederle zbliżał ją do Afrodyty[29]. Etnograf M. Nikiforowski uważał ją za boginię wiatrów i wody[40]. Według historyka Dmitrija Szeppinga funkcje Mokoszy zostały przeniesione na świętego Eliasza, ponieważ jest on nazywany “mokrym”[42]. Slawista Nikołaj Galkowski założył, że skoro Mokosz jest wymieniana razem z wiłami (które, jego zdaniem, w tekście Słowie Grzegorza nazywane są bujakini[128]), to sama Mokosz była jedynie duchem zmarłego zamieszkującym wodę[40]. Archeolog Aleksandr Wielikanow, odwołując się do sanskrytu, doszedł do wniosku, że Mokosz i Simargl to jedno i to samo bóstwo[163]. Slawista Vatroslav Jagić w ogóle nie uważał jej za bóstwo[29]. Folklorysta Alexander Krappe [Wikidata] zbliżył Mokosz do biblijnego Molocha[164]. W Historii Rosji historyk Wasilij Tatiszczew stwierdził: “Mokos, bóg bydła”[8]. Galkowski twierdził, że Czesi mieli bóstwo deszczu i wilgoci o podobnym imieniu, któremu składali modlitwy i ofiary w czasie dotkliwej suszy[40]. Archeolog Boris Rybakow zauważa, że Galkowski nie odnosi się do źródła tej informacji[165]. W 1839 r. etnograf Żegota Pauli twierdził, że Czesi i Morawianie mieli bóstwo zwane Makosla, Makosz, Mokosz, czczone przez nich w czasach suszy. Porównywał on to bóstwo do Mokoszy, jednocześnie odnosząc się do niej jako Mokta lub Moksza i uważał je za to samo bóstwo deszczu[166].

Mokosz a Mokusza i Mokosza

edit
See also: Kikimora
 
“Prządka”. Portret rosyjskiego malarza =Nikołaja Dubowskiego [Wikidata], 1870

Zgodnie z danymi etnograficznymi przeprowadzono rekonstrukcję funkcji bogini[10]. Pod koniec XIX wieku w czasopiśmie „Żywaja starina [Wikidata]” etnograf Michaił Gierasimow opublikował dane etnograficzne dotyczące =powiatu czerepowieckiego [Wikidata], w których odnotowano wierzenia wsi o demonie i domowiku pod imieniem Mokoszá[167]. Później Gierasimow zaprzeczył, jakoby Mokosza była domowikiem[168]. Mieszka ona w każdej chacie w =babim kącie [Wikidata] i wyobrażana jest jako kobieta z dużą głową i długimi rękoma[168]. Mokosza lubi w nocy prząść kądziele, pozostawione przez kobiety bez modlitwy. Dlatego we wsi Bolszoj Dwor w Dmitrowskiej Wołosti istnieje zakaz: “Nie zostawiaj kużlu, bo Mokosza go rozkręci”[168]. Etnograf Jełpidifor Barsow [Wikidata] przekazał informacje z guberni ołonieckiej o wierze w ducha zwanego Mókusza, który chodzi wśród ludzi w okresie Wielkiego postu, przędąc nocą wełnę i strzygąc owce[151][169]. Kiedy niestrzyżone owce wyskrobują z siebie nadmiar wełnylinienie, mówi się: “Oj, Mokusza strzygła owce”[151]. Gdy śpią, a wrzeciono “warkocze”, mówi się: “Mokusza przędła”. Kiedy Mokusza wychodzi z domu, może trzasnąć wrzecionem w =pryczę [Wikidata] i belkę[151]. Ofiara dla niej polegała na włożeniu kawałka wełny do nożyc na noc.[151] Jeśli Mokusza nie będzie zadowolona, może obciąć kilka włosów gospodyniom[169]. Ten wizerunek siły nieczystej odpowiada kikimorze[11][170], której przedstawienia są rozpowszechnione głównie na Rosyjskiej Północy i która jest czasami rozumiana jako domowik[171]. Opisywana jest jako brzydka kobieta[172], której głównym siedliskiem jest dom[173]. Używa przedmiotów do wydawania dźwięków i działa w nocy, gdy ludzie śpią[174]. Odstrasza ją modlitwa[175]. Głównym zajęciem kikimory jest szkodzenie domownikom i przędzenie[174]. Potrafi strzyc owce, ale robi to źle i można ją udobruchać specjalną ofiarą[176]. Wiele innych mitologicznych postaci ludowego chrześcijaństwa jest związanych z przędzeniem: święta Barbara, Bogurodzica, Paraskiewa Piatnica, nocnica[177] i rusałka[178]. W szczególności rusałka mogła być nazywana мókusz[5]; demony mógły być nazywane mokosz, mokusz[51]. W guberni jarosławskiej “gospodarczy, kłopotliwy człowiek” mogła być określana jako mokoszá, podczas gdy w guberni wiackiej “robotny człowiek” był nazywany sziszimory[179]. Kikimora była również znana w guberniach nowogrodzkiej i wołogodzkiej[177] jako mokrucha, ponieważ pozostawiała mokry ślad w miejscu przędzenia[10].

Opierając się na współbrzmieniu imion, Gierasimow i Barsow stwierdzają, że Mokosz, Mokusza i Mokosza są tożsame[7][169]. Propozycja ta została poparta przez wielu innych badaczy, którzy przypisywali Mokoszy różne funkcje: miłość, narodziny, związek z nocą, przędzenie[10], hodowlę owiec i kobiecą sferę[180]. Wśród nich byli językoznawca Max Vasmer i historyk Leo S. Klejn[43]. Sam Barsow uważał, że Mokosz była związana z hodowlą owiec, wełną, przędzą, kobiecymi warkoczami i ogólnie z kobiecą strefą i że była towarzyszką Welesa[151]. Według Iljinskiego, jest to bogini przędzenia, tkania i innych prac domowych oraz patronka swatania, małżeństwa i stosunków seksualnych, “tkająca”, czyli łącząca kochanków[35]. Językoznawca Władimir Toporow, próbując wyjaśnić podobieństwo do kikimory, argumentował, że doszło do demonizacji bogini, co sprowadziło ją do poziomu kikimory[51]. Filolog Nikołaj Zubow zbliżył Mokosz i kikimorę poprzez drugi element w nazwie tej ostatniej: -mora, który, jak uważa, sięga do prasłowiańskiego rdzenia Template:Pra i może oznaczać “bagno, stojącą wodę”[181]. Poprzez funkcje przędzenia i losu sugerowano związek z podobnymi bóstwami: germańskimi nornami, greckimi mojrami[182] i bałtycką boginią Laimą[183]. Zubow zasugerował związek Mokosz z księżycem, ponieważ w europejskim folklorze księżyc może być kojarzony z przędzeniem i prokreacją[182]. Jego zdaniem, długoręczność jest związana z epitetem “długoręki” irańskich bogów i władców, księcia Jerzego Dołgorukiego i książąt czernihowskich, którzy mogli nosić ten przydomek[184]. Marina Własowa sugeruje związek Mokoszy z rusałkami i Bogurodzicą, choć zauważa, że “trudno jest wystarczająco dokładnie scharakteryzować związek między wizerunkami [bogini] Mokoszy i [duchem] Mokoszy przędących w domu”[1].

Historyk Henryk Łowmiański i językoznawca Stanisław Urbańczyk dokonali odwrotnej rekonstrukcji, wierząc, że Mokosz była pierwotnie demonem[61] w X-XI wieku, a sam Nikon Pieczerski włączył ją do annalistycznego panteonu Powieści minionych lat jako wstawkę z powodu braku informacji o prawdziwych bogach[185]. Zgodnie z pomysłem Łowmiańskiego, Nikon umieścił imiona bóstw otaczających go w Tmutarakanie, a także imię Mokoszy, która na ziemiach słowiańskich “cieszyła się wielkim szacunkiem jako demon”[186]. Historyk Władimir Pietruchin wskazuje jednak, że Tmutarakan nie był źródłem pogańskiego synkretyzmu, pozostając miastem greckim i chrześcijańskim[2].

Filolog Jewgienij Aniczkow [Wikidata] uważał, że imię Mokoszá jest pochodzenia ugrofińskiego[149]. Imię Mokosza, według językoznawców Toporowa i Iwanowa, może być formacją odczasownikową od prasłowiańskiego *mok-oši-ti, rozumianego przez nich jako ‘krzątać się’[187], ale hipoteza ta nie została poparta i prawdopodobnie słowo to ma późniejsze rosyjskie pochodzenie[5].

Chociaż wielu badaczy połączyło rekonstrukcje etymologiczne i etnograficzne[1][22][188][189], kolejni badacze zauważyli, że nie odnoszą się one do siebie w żaden sposób[43][190]. Łowmiański krytykował, że z tego powodu funkcja przędzenia nie może być główną[28].

Porównanie z Paraskiewą Piatnicą

edit
Main article: Paraskeva Friday
 
Według przestarzałej rekonstrukcji kult Mokoszy znalazł odzwierciedlenie w chrześcijańskim kulcie Paraskiewy Piatnicy. Witraż Paraskiewy Serbskiej z kościoła św. Jerzego w Smederevie

Później sugerowano, że Mokosz była związana z Paraskiewą Piatnicą[51]: takie dni jak piątek i środa były związane z Męką Pańską i towarzyszył im post oraz ludowo-chrześcijańskie zakazy pracy, zwłaszcza pracy kobiet: zakaz przędzenia, szycia, prania, zmywania itp.[191][192] Istniały również zakazy dotyczące dzieci i stosunków małżeńskich[51]. Zakaz przędzenia rozciągał się na niedzielę i piątek[192], który na Polesiu nazywany był “krwawym dniem” i powszechnie uważany był za czas pechowy[191]. W ludowym chrześcijaństwie piątek był personifikowany jako mityczna postać kobieca[193]. Podobnie było ze Środą[194] i Niedzielą. Personifikacje te spełniały te same funkcje co Piatnica[194][195]. Zakazy motywowane były wieloma względami związanymi z grożącą krzywdą samej prządce, jej rodzinie, a także przodkom w zaświatach[192]. Przykładowo, według wierzeń zapisanych na Polesiu, Piatnica pod postacią kobiety z rozpuszczonymi włosami będzie torturować tego, kto złamał zakaz, dusząc go we śnie[192]. Według innego wierzenia, na “tamtym świecie” wrzeciona wejdą do ust i oczu[192]. W różnych miejscach odnotowano również zakaz przędzenia we wtorek, czwartek i sobotę[192].

Mitologiczny Piątek został skorelowany z Paraskiewą Piatnicą, której kult rozwinął się z kultu świętych Paraskiewy z Ikonium i Paraskiewy Serbskiej, których imiona (z gr. Παρασκευή (Paraskeuḗ)) tłumaczy się jako ‘piątek’[196]. Oprócz piątkowych zakazów i nakazów oraz związku z przędzeniem, Paraskiewa była związana z małżeństwem i rodzeniem dzieci[196], a także z leczeniem chorób i źródłami wody, z powodu których nazywano ją “matką ziemi i wody”[197]. Istnieją legendy o pojawieniu się ikony Paraskiewy w źródle, po czym źródło stało się uzdrawiające[197]. Składano jej ofiary, wrzucając do wody w Piątek Eliasza monety, wstążki, koszule, chusteczki, ręczniki lub owczą wełnę i nici. Przedmioty te można było wrzucać bezpośrednio do wody lub zostawić obok napisu “Matce Piatnicy na fartuch!”[197]. Na Ukrainie XIX wieku odnotowano rytuał Mokrida, podczas którego do studni wrzucano kądziel. W tym rytuale Piatnica była reprezentowana przez kobietę z rozpuszczonymi włosami. Sama święta była ściśle związana ze studniami, na których można było umieszczać jej ikony[51].

Wśród badaczy rozpowszechnił się pogląd, że Mokosz w czasach chrześcijańskich została zastąpiona przez Paraskiewę Piatnicę[35], w związku z czym Władimir Toporow uważał, że Mokosz była popularna wśród kobiet w kolejnych wiekach po chrystianizacji[51]. Sam dzień piątek zaczął być rozumiany jako dzień bogini Mokoszy na podstawie poświęcenia tego dnia Wenus przez Rzymian i Frigg przez Germanów[35][198]. Badaczka-historyk Iw Lewin zauważa, że takie zbliżenie nie wytrzymuje krytyki[199], ponieważ elementy kultu Paraskiewy mają chrześcijańskie, a nie pogańskie korzenie, a sam kult znany jest na południu, w Serbii, Bułgarii, Grecji i Rumunii, podczas gdy w Mokosz znana jest tylko ze źródeł wschodniosłowiańskich[200]. Najwcześniejsze staroruskie źródła mówią o Paraskiewie nie jako o patronce kobiet, ale jako o patronce kupców. Podstawą związku Paraskiewy z przędzeniem były przypowieści przedstawiające ją jako pannę. W nich uderza swojego dręczyciela ślepotą, a następnie go uzdrawia, czyniąc ją patronką osób cierpiących na choroby oczu. W XIV i XV wieku relikwie Paraskiewy spoczywały w Ternowie i Belgradzie, gdzie wiązano z nią lokalne źródła wody[200]. Jedyną funkcją, która nie ma oczywistego chrześcijańskiego pochodzenia, jest patronat nad rodzeniem dzieci, ale według Levina jest to naturalny dalszy rozwój funkcji patronowania pracy kobiet i uzdrawiania[201]. Sam Kościół wspierał kult Paraskiewy, choć uznał jego ludową interpretację za “bogoburczą”, argumentując, że w środę i piątek nie należało zaprzestawać pracy, a jedynie pościć i powstrzymywać się od stosunków małżeńskich[201]. Zbieżność Mokoszy z Paraskiewą odrzucają także filolodzy Aleksandr Strachow[202] i =Aleksandr Panczenko [Wikidata][203]. Historyk Leo Klejn, krytykując koncepcję czwartku jako dnia Peruna, wskazuje, że Słowianie zapożyczyli siedmiodniowy tydzień od Rzymian i Bizantyjczyków, a ci z kolei z Bliskiego Wschodu, nazywając dni tygodnia na cześć planet i bogów im poświęconych przez oddalenie w systemie ptolemejskim, gdzie dzień poświęcony Wenus, piątek, był siódmym. Takie nazwy tygodnia zostały później zapożyczone i zinterpretowane przez Germanów[204]. Cechy Paraskiewy, Wenus i Frei są przeciwstawne: Paraskiewa patronuje właściwemu zachowaniu kobiet, a nie aktywności seksualnej[205].

Teoria mitu podstawowego

edit

Językoznawcy Władimir Toporow i Wiaczesław Iwanow stworzyli teorię mitu podstawowego[206], w ramach której zrekonstruowano prasłowiański mit o walce boga burzy z chtonicznym wężem. Pierwsze bóstwo było skorelowane z Perunem, drugie z Welesem, ale oprócz nich istniała także postać żeńska[207]. Toporow uważa, że Mokosz była prasłowiańskim bóstwem i koreluje z nią tę postać[208]. Przyczyną wrogości między bogami jest porwanie bydła, ludzi lub żony Peruna przez Welesa, a po pokonaniu Welesa strzałą, na ziemię spada obfity deszcz[209]. Według Toporowa, Mokosz jest żoną Peruna[210], gdyż na listach bogów Perun otwiera listę, a Mokosz ją zamyka[211]. Wskazuje on na związek czwartku jako dnia parzystego poświęconego Perunowi/Welesowi i dnia nieparzystego, piątku, jako poświęconego Mokoszy[212]. W XIX-wiecznej ukraińskiej pieśni intymnej znajduje się odniesienie do związku Mokoszy z Pochwistem, którego Toporow rozumie jako Peruna jako boga związanego z wiatrami[51]. Toporow i Iwanow poparli założenie Teodoliusa Witkowskiego[55], że toponimy Muukus i Prohn, znajdujące się w tym samym okręgu, skorelowane odpowiednio z Mokoszą i Perunem, mówią o związku bóstw[54]. Podobnie, dokonano porównań toponimów Peryń i Mokošin Vrch, gdzie oba oznaczają wzniesione miejsce[187], z bałtyckimi toponimami Perkuno kalnas (“góra Perkuna”) i Laumes kalnas (“góra Laimy”), Laume dauba (“wąwóz Laimy”) z białoruskim Mokoszino bołoto[213]. Utożsamiając proroka Eliasza z Perunem, wskazują na istnienie w wierzeniach ludowych towarzyszki proroka, świętej Makryny, związanego z wilgocią i ostatecznie z Mokoszą[51]. Aby udowodnić rozwiązłość Mokoszy, Toporow przytacza kilka podobieństw: związek Paraskiewy Piatnicy z Mokoszą mówi o rozwiązłości tej ostatniej, ponieważ Paraskiewę można było przedstawić z rozpuszczonymi włosami. Określenie mokosja jako określenie złej kobiety został przez niego skorelowany z Mokoszą[214]. Jedno ze Słów przeciwko pogaństwu wspomina o Mokoszy, a wcześniej pojawia się pytanie o rozpustę z bezbożnymi kobietami[215]. Piątkowe zakazy korelują z motywem kobiety, która straciła dzieci w wyniku naruszenia zakazów, w szczególności zakazu używania “ognia”, czyli wywaru z popiołu[216]. W mitologii bałtyckiej istnieje mit o niebiańskim weselu, według którego bogini gwiazdy porannej Auszra jest zdradzającą[217]. Następnie Toporow rekonstruuje związek Mokoszy z Welesem: czwartek był jego zdaniem także dniem Welesa i korelował z nieparzystym piątkiem[212]. Mokosz dzieli z Welesem wspólne powiązania z wodą, wełną i motywem dołu[217]. Na podstawie tego wszystkiego Toporow zrekonstruował mit o cudzołóstwie Mokosz z Welesem i późniejszym ukaraniu jej dzieci przez Peruna[218]. Za zdradę Perun karze dzieci Mokoszy ogniem, ponieważ żywioł Mokoszy, woda, nie jest dla niej straszny[211]. Poza tym, zdaniem Toporowa, nie jest wykluczone, że kult Mokoszy mógł cieszyć się szczególną czcią w Moskwie na podstawie semantyki toponimu i teonimu Mokoszy, a także na podstawie tego, że Moskwa po raz pierwszy jest wspomniana w kronikach w związku ze spotkaniem książąt 4 kwietnia w piątek[183]. Zaproponowano utożsamienie Mokoszy z Babą Jagą[219] i boginią Laimą poprzez jej funkcję panny[213].

Leo Klejn uważa tę teorię za naciąganą i opartą na spekulacjach[220] i kwestionuje pomysł, że czwartek i piątek były dniami poświęconymi bogom[204]. Związek między Mokoszą i Paraskiewą został odrzucony przez późniejsze badania[199][202][203]. Henryk Łowmiański twierdzi, że sąsiedztwo Peruna i Mokoszy wynika z połączenia literackiego i nie ma wartości dowodowej[28]. Cytowana przez Toporowa “ukraińska pieśń intymna” z XIX wieku to Opowieść o bogu Pochwiście, na podstawie której w kręgach naukowych powstała opinia, że “pamięć o Mokoszy w Ukrainie zachowała się do połowy XIX wieku”[221]. Nawet naukowcy XIX wieku: Mykoła Kostomarow i Aleksandr Pypin [Wikidata] odmówili uznania autentyczności tekstu[222]. Filolog Andriej Toporkow [Wikidata] uważa to dzieło za podróbkę stworzoną przez pisarza =Ołeksandra Szyszackiego-Illicza [Wikidata][221]. Religioznawca Andriej Bieskow komentuje, że Iwanow i Toporow wykazali się “zaskakującą łatwowiernością”, wierząc w autentyczność tekstu[222]. Hipoteza o małżeństwie Mokoszy z Perunem, podobnie jak sama teoria głównego mitu, nie znalazła pełnego poparcia w środowisku naukowym[220][223]. Historyk Roman Rabinowicz [Wikidata] napisał, że funkcje Mokoszy świadczą raczej o możliwym związku małżeńskim z Welesem[224].

Rekonstrukcja Rybakowa

edit
 
Zgodnie z interpretacją Rybakowa, idol ze Zbrucza rzekomo przedstawia Mokosz z rogiem w dłoni. Rysunek idola z 1853 r. z książki Joachima Lelewela
 
 
Według Rybakowa, rosyjskie hafty z XIX wieku rzekomo przedstawiały Mokosz w centrum wraz z boginiami-jeźdźcami Ładą i Lelią[225]

Archeolog Boris Rybakow poparł rekonstrukcję Mokoszy poprzez identyfikację z Paraskiewą i poprzez swoją etymologię, która jest fałszywa[4], wydedukował, że imię Mokoszy tłumaczy się jako “Matka losu, dobrych zbiorów”[226], ostatecznie charakteryzując ją jako boginię dziewiczą, boginię płodności, wody, patronkę pracy kobiet i dziewiczego losu[227]. Uważa, że Mokosz jest identyczna zachodniosłowiańską boginią Żywą[226] i z Matką Wilgotną Ziemią[228] i koreluje ją z wizerunkiem paleolitycznej Bogini Matki, twierdząc, że kult Mokoszy wywodzi się z epoki paleolitu[229]. Na podstawie chrześcijańskiego apokryfu O dwunastu piątkach[196][230] Rybakow dochodzi do wniosku, że w każdy piątek obchodzono święto Mokoszy. Wśród nich było specjalne dwanaście piątków w roku, z których najważniejszy przypadał na piątek 1–8 listopada[227].

Analizując Słowo Grzegorza, Rybakow napisał, że autor utożsamił Mokosz i boginię Jekatie, identyfikując tę ostatnią jako Hekate. Argumentował, że zbliżenie nastąpiło na podstawie tego, że Hekate była rozumiana jako bóstwo związane z życiem pozagrobowym i była otoczona psami, podczas gdy jako Mokosz w źródłach sąsiaduje z Simargłem i wiłami, co Rybakow interpretował jako świętego psa związanego z plonami i rusałkami, tj. duszami zmarłych. Z tego wywnioskował, że kult Mokoszy odpowiadał “środkowej fazie kultu Hekate”, która była agrarna[124].

Rybakow uważał, że idol ze Zbrucza przedstawia Mokosz[231] z rogiem w dłoni – jego zdaniem symbolem obfitości związanej z płodnością. Postać kobieca poniżej Mokosz w środkowym rzędzie, zgodnie z sugestią Leo Klejna, powinna być połączona z wizerunkiem powyżej. Nad jej ramieniem znajduje się mała postać, którą Klejn interpretuje jako dziecko, ducha lub duszę i na tej podstawie stwierdza, że duch ten nie jest w żaden sposób związany z funkcjami bogini według Rybakowa[232].

Istnieją hafty ludów ugrofińskich (Wepsów, Karelów, Iżorów), a także mieszkańców Rosyjskiej Północy z ornamentami w postaci antropomorficznych postaci z uniesionymi lub częściowo opuszczonymi ramionami, połączonymi ze zgeometryzowanymi drzewami, ptakami, końmi i jeźdźcami. Czasami postacie ludzkie są obramowane elementami przypominającymi budynki[233]. Rybakow poparł przypuszczenie archeologa Lwa Dincesa, że na tych północnorosyjskich haftach postać między końmi reprezentuje Mokosz[225]. Konstrukcje przedstawione na haftach Rybakow interpretuje jako świątynie pogańskie[234]. Etnograf Grigorij Bazłow wskazuje na istnienie innych haftów, w których jego zdaniem postacie w centrum mają widoczną brodę, a to, co Rybakow wziął za sukienkę, interpretuje jako kaftan, dochodząc do wniosku, że postacie w centrum były mężczyznami. Był zdania, że niektóre z postaci mają widoczne męskie genitalia. Folklorystka Natalja Kozłowa napisała, że istnieją tylko dwa przykłady z męską postacią i odrzuciła opinię o męskich genitaliach, ponieważ “styl haftu jest konwencjonalny i schematyczny”, a zatem “nie daje podstaw do dokładnego przypisania szczegółów”[235]. Klejn uważa, że postać w centrum przedstawia słońce[236] i odrzuca proponowane przez Rybakowa identyfikacje postaci[237].

Neopogaństwo

edit
 
Posąg Mokoszy w Klasaku

Mokosz, znana również jako Makosz[238], jest czczona w słowiańskim neopogaństwie[239] jako bogini ziemi, losu, żniw i pracy kobiet. Neopoganie uważają Mokosz za cudowną pannę, uosobienie kobiecej natury i wielką matkę wszystkich żywych istot[238]. Piąty dzień tygodnia poświęcony jest kobietom i Mokoszy[240]. Jako obiekt kultu jest często wybierana przez społeczności składające się głównie z kobiet[241]. Według Aleksandra Asowa, jednego z ideologów neopogaństwa[239], miejsce i czas narodzin człowieka wyznaczane są przez bogów, a jego los tkany jest przez boginię Makosz[242]. Asow twierdzi, że jej znakiem jest dziesięcioramienna czerwona gwiazda na niebieskim tle[243]. Według neopogańskiego autora Wadima Kazakowa, Weles jest synem Swaroga i Mokoszy[244], a Dola i Niedola są młodszymi siostrami Mokoszy[245]. Weles może być również uważany za męża Mokoszy[246]. Innym mężem Mokoszy może być Strzybóg, z którym bogini ma córkę Kupałę i syna Jaryłę[247]. Inny neopogański twórca, wołchw Wielimir (Nikołaj Spieranski), uważa Mokosz za jedną z rodzanic[248]. Jedna z neopogańskich społeczności, “Królestwo Mokoszy”, została nazwana na cześć bogini[240]. Dwa święta “Królestwa Mokoszy” są poświęcone bogini: wiosenna Mokosz, obchodzona 24 marca i jesienna Mokosz, obchodzona 24 września. W ZSW SRW kurczak jest rytualnym pożywieniem na uczcie ku czci Mokoszy[249].

Kalendarz rytualny stowarzyszenia “Welesowy krąg [Wikidata]”, który obejmuje społeczność “Rodolubije”[250], obejmuje święto Dzień Mokoszy lub Dzień Ziemi. Święto to obchodzone jest 9 maja, kiedy Matka Ziemia “budzi się” po zimie. Jednak w tym dniu bogini nadal odpoczywa i nie wolno jej przeszkadzać orką, motyką czy wbijaniem w nią pali[251]. Święto Letnie Mokosze Światki lub Mokridy obchodzone jest 19 lipca, kiedy to Kościół prawosławny upamiętnia dzień św. Makryny[252]. Dożynki, obchodzone 15 sierpnia, poświęcone jest zebraniu końca żniw, za co dziękuje się Dadźbogowi i Mokoszy. Bogini jest uważana za Matkę urodzaju i tego dnia składa się jej ofiary z owoców. Dożynki przypadają na prawosławne święto Zaśnięcia Bogurodzicy. W tym dniu Rosjanie świętowali dożynki i początek jesiennych dni. W innych częściach Rosji dożynki odbywały się 16 sierpnia w Spas Chlebowy [Wikidata][253]. Sam Chlebowy Spas, znany również jako Orzechowy, Lniany lub Wodny Spas, jest rozumiany w neopogaństwie jako święto Mokoszy – pani wód, w którym kobiety powinny przynosić do studni drobne ofiary składające się z lnu i przędzy[253]. Kościół prawosławny świętuje w tym dniu Przemienienie Pańskie[254]. Święto Mokoszyno Poletje, czyli babie lato, to seria dni od 1 do 7 września poświęcona bogini[253]. Dzień Roda i Rodzanic w tradycji słowiańskiej przypada na Narodzenie Najświętszej Maryi Panny i jest świętem rodziny, zbiorów i domu. Jest to czas podsumowania i powitania jesieni, ku czci bogini Mokoszy, w tym przypadku znanej jako Matka Jesieni[255]. Podczas festiwalu Tausienʹ-Radogoszcz, przypadającego na czas równonocy jesiennej, odbywa się rytuał dziękczynienia za zbiory, który obejmuje ceremonię ku czci Mokoszy podczas obchodu pól w kierunku słońca, gdzie Matka Ziemia jest obdarowywana ceremonialnym ciastem-korowajem. Tego dnia Swarga zostaje zamknięta, a bogowie odpoczywają aż do wiosny[256]. Jesienny dzień Mokoszy obchodzony jest 28 października, kiedy to według wierzeń ziemia “zapada” w zimowy sen. Po zachodzie słońca kapłanki Mokoszy, zwykle w liczbie trzech osób, rozplątują “kądziel losu”: wkładają nici do kubka z zaczarowaną wodą i obserwując, jak nici się rozprzestrzeniają, przepowiadają przyszłość. Święto zbiega się w czasie z prawosławnym dniem Paraskiewy Piatnicy[257].

Wołchwowie z “Welesowego Kręgu” opracowali również Małe Kolo Swaroga z poświęceniem każdego miesiąca określonemu bóstwu, gdzie piąty miesiąc, maj, jest poświęcony Mokoszy i Żywej[258], a jedenasty miesiąc, listopad, Mokoszy i Ciemnej Marze[259]. Wołchw Wielesław (Ilja Czerkasow) zidentyfikował przydziały boskie związane z czterema porami roku, dniami, kierunkami świata i żywiołami. W szczególności, przydział Welesa i Mokoszy jest związany z jesienią, wieczorem, zachodem i powietrzem[259].

W święto Iwana Kupały kobiety ozdabiają brzozy wstążkami i wieńcami z kwiatów. Te dekoracje są interpretowane przez neopogan jako starożytna forma ofiary, ponieważ młode drzewo jest symbolem Matki Ziemi, czyli Mokoszy. W pobliżu przygotowywana jest lalka Jaryły wykonana z zielonych gałęzi i wbijana w ziemię, ubrana w ozdobne hafty o świętej symbolice, której podawane jest jedzenie. Lalka i drzewo symbolicznie uosabiają nowożeńców[260].

Mokosz jest wspomniana w Księdze Welesa, którą społeczność naukowa uznaje za fałszerstwo stworzone przez pisarza =Jurija Mirolubowa [Wikidata] w XX wieku[261]. W opowieści o pogańskich bachanaliach na stronie 32 w wydaniu Księgi Welesa z 1994 r. za tłumaczeniem Asowa wspomniane są “liście zielone i mokoszany”, tj. zielone liście w jakiś sposób związane z boginią Mokoszą, co tłumacz rozumie jako “liście zielone i wodorosty”. W spisie pogańskich bogów na stronach 302-304 imię Mokoszy nie występuje[262].

Współczesność

edit
 
Personifikacja Rosji na banknocie 500 rubli Imperium Rosyjskiego z 1912 r.

Kulturoznawcy Harald Haarmann i Orlando Figes uważają, że koncepcja Matki Rosji jest powiązana z ziemią, “mityczną kobiecością” i macierzyństwem ze względu na pierwotną zgodność słów Rosja i ziemia z gramatyczną płcią żeńską oraz większą powszechność przedstawiania Rosji konkretnie jako macierzy, a nie ojczyzny. Jednak kobieca tożsamość Rosji jest również czerpana z folkloru, rosyjskiej poezji i idiomów literackich, wskazując na starożytność tradycji związku między kobiecością a ziemią, która ostatecznie została podniesiona przez naukowców do wizerunku Mokoszy jako =Matki Wilgotnej Ziemi [Wikidata][263][264].

Po Mokoszy nazwano górę Mokosha Mons na Wenus[265].

We współczesnej kulturze imiona wschodniosłowiańskich bóstw są wykorzystywane jako nazwy reklamowe[266]. W szczególności imię Mokoszy lub Makoszy jest używane jako ergonim, zwłaszcza w nazwach firm związanych z rolnictwem, rzemiosłem, kosmetologią i krawiectwem[267], ponieważ w kulturze popularnej Mokosz jest rozumiana jako bogini kobiecego rzemiosła[268]. Religioznawca Andriej Bieskow zauważa, że nazewnictwo firm często opiera się na pseudonaukowych spekulacjach[268].

Lingwosemiotyczny aspekt rosyjskiej kultury ludowej został zbadany przez pracowników =WSE [Wikidata]. W celu jego zbadania przeprowadzono ankietę asocjacyjną, w której wśród proponowanych słów imię Mokosz było reprezentowane przez wariant Makosz. Respondenci nie zwrócili uwagi na tę zmianę pisowni, co prawdopodobnie wynika z deetymologizacji imienia bóstwa we współczesnej literaturze zawierającej różne jego warianty: Makieta, Makosz, Makosza, Mokosz, Mokosza, Mokosz[266]. Ogólnie rzecz biorąc, obecnie imię to nie ma ustalonej pisowni[269].

Przypisy

edit
Uwagi

Template:Uwagi

Przypisy
  1. ^ a b c d Własowa 2008, p. 258.
  2. ^ a b Pietruchin 2014a, p. 377.
  3. ^ Sriezniewski 1902, p. 164.
  4. ^ a b c d e f g h i j ESSJa. *mokoš/*mokoša 1992, p. 133.
  5. ^ a b c d e f g h i ESSJa. *mokoš/*mokoša 1992, p. 131.
  6. ^ Michajłow 2017, p. 126.
  7. ^ a b Gierasimow 1910, p. 1.
  8. ^ a b c Iwanow & Toporow 1983, p. 181.
  9. ^ a b Wasiljew 1999, p. 98.
  10. ^ a b c d e f ESSJa. *mokoš/*mokoša 1992, p. 132.
  11. ^ a b Madlewska 2005, p. 114.
  12. ^ a b c Łuczyński 2020, p. 134–137.
  13. ^ a b c d Iwanow & Toporow 1983, p. 194.
  14. ^ Toporow 2011, p. 536.
  15. ^ Aniczkow 1914, p. 275.
  16. ^ Michajłow 2017, p. 58.
  17. ^ a b c Iwanow & Toporow 1983, p. 184.
  18. ^ Mansikka 2016, p. 400.
  19. ^ a b Vasmer 1986, p. 640.
  20. ^ ESSJa. *moky 1992, p. 149.
  21. ^ Mokijenko 1986, p. 176.
  22. ^ a b c Mokijenko 1986, p. 143.
  23. ^ a b Pietruchin 2014b, p. 508.
  24. ^ Iwanow & Toporow 1983, p. 195.
  25. ^ a b Wasiljew 1999, p. 214.
  26. ^ Zabijako 2022, p. 63–64.
  27. ^ a b Gieysztor 2006, p. 202.
  28. ^ a b c Łowmiański 1979, p. 124.
  29. ^ a b c Zubow 1981, p. 152.
  30. ^ Szyjewski 2003, p. 127.
  31. ^ Zubow 1981, p. 154.
  32. ^ Iwanow & Toporow 1983, p. 196.
  33. ^ Kałygin 2006, p. 106–107, 181.
  34. ^ Olmsted 2019, p. 169.
  35. ^ a b c d Klejn 2004, p. 246.
  36. ^ a b Pukanec 2013, p. 74.
  37. ^ Klejn 2004, p. 88.
  38. ^ Klejn 2004, p. 89.
  39. ^ a b Iwanow & Toporow 1983, p. 189.
  40. ^ a b c d e f g Galkowski 1916, p. 33.
  41. ^ Klejn 2004, p. 43.
  42. ^ a b Galkowski 1916, p. 34.
  43. ^ a b c d e f g Klejn 2004, p. 245.
  44. ^ Łowmiański 1979, p. 123–124.
  45. ^ a b Gieysztor 2006, p. 201.
  46. ^ Wasiljew 1999, p. 215.
  47. ^ ESSJa. *mokoš/*mokoša 1992, p. 133–134.
  48. ^ "Symboly – Mokošín". Poslanecká sněmovna Parlamentu České republiky (in Czech).
  49. ^ a b Wasiljew 1999, p. 71.
  50. ^ Iwanow & Toporow 1983, p. 185.
  51. ^ a b c d e f g h i j k Toporow 1995, p. 209.
  52. ^ a b Zubow 1981, p. 157.
  53. ^ Iwanow & Toporow 1983, p. 187.
  54. ^ a b Iwanow & Toporow 1983, p. 188.
  55. ^ a b Witkowski 1970, p. 370.
  56. ^ Gierasimow 1910, p. 1, 58.
  57. ^ ESSJa. *mokosъ 1992, p. 130.
  58. ^ Wasiljew 1999, p. 96.
  59. ^ Ivanov & Toporov 1983, p. 186.
  60. ^ Iwanow & Toporow 1983, p. 186.
  61. ^ a b Urbańczyk 1991, p. 182.
  62. ^ Toporow 1995, p. 205.
  63. ^ Kelemina 1930, p. 271.
  64. ^ a b c Kropej 2012, p. 49.
  65. ^ Klejn 2004, p. 28.
  66. ^ PWL 2012, p. 385.
  67. ^ Alvarez-Pedroza 2021, p. 278.
  68. ^ Wasiljew 1999, p. 299.
  69. ^ Klejn 2004, p. 150.
  70. ^ Mansikka 2016, p. 99.
  71. ^ a b Wasiljew 1999, p. 10.
  72. ^ Wasiljew 1999, p. 11.
  73. ^ Wasiljew 1999, p. 200.
  74. ^ PWL 2012, p. 37.
  75. ^ Klejn 2004, p. 335.
  76. ^ a b Wasiljew 1999, p. 202.
  77. ^ Danilewski 2004, p. 101, 314.
  78. ^ Pietruchin 2014a, p. 372.
  79. ^ Wasiljew 1999, p. 202–203.
  80. ^ Łukin 2011, p. 326.
  81. ^ Łukin 2011, p. 331.
  82. ^ Łukin 2011, p. 342–343.
  83. ^ a b Zubow 1981, p. 149.
  84. ^ Rusanowa & Timoszczuk 2007, p. 127.
  85. ^ PWL 2012, p. 56–57.
  86. ^ Wwiedienski 2023, p. 127.
  87. ^ Łukin 2009, p. 95–96.
  88. ^ Wwiedienski 2023, p. 116.
  89. ^ Łukin 2009, p. 93.
  90. ^ Rusanowa & Timoszczuk 2007, p. 126.
  91. ^ Rusanowa & Timoszczuk 2007, p. 129.
  92. ^ Zabijako 2022, p. 85.
  93. ^ a b c Michajłow 2017, p. 53.
  94. ^ PWL 2012, p. 79.
  95. ^ PWL 2012, p. 81.
  96. ^ Wasiljew 1999, p. 28.
  97. ^ Rusanowa & Timoszczuk 2007, p. 59.
  98. ^ Łukin 2011, p. 344.
  99. ^ Michajłow 2017, p. 37.
  100. ^ Danilewski 2010, p. 239.
  101. ^ Rusanowa & Timoszczuk 2007, p. 171.
  102. ^ a b Mansikka 2016, p. 184.
  103. ^ Mansikka 2016, p. 182.
  104. ^ Alvarez-Pedroza 2021, p. 381.
  105. ^ Brückner 1985, p. 88.
  106. ^ a b Galkowski 1916, p. 33–34.
  107. ^ Danilewski 2010, p. 529.
  108. ^ a b c Danilewski 2010, p. 531.
  109. ^ Mansikka 2016, p. 188.
  110. ^ Pietruchin 2000, p. 305.
  111. ^ Kutariew 2013, p. 176.
  112. ^ a b Wasiljew 1999, p. 12.
  113. ^ a b c d Danilewski 2010, p. 537.
  114. ^ Mansikka 2016, p. 190.
  115. ^ a b Galkowski 1913, p. 23.
  116. ^ Urbańczyk 1991, p. 86.
  117. ^ a b Brückner 1985, p. 153.
  118. ^ Mansikka 2016, p. 197.
  119. ^ Danilewski 2010, p. 243.
  120. ^ Zubow 1994, p. 53.
  121. ^ Zubow 1995, p. 46–47.
  122. ^ a b Zubow 1995, p. 47.
  123. ^ Zubow 2005, p. 233.
  124. ^ a b Rybakow 2013, p. 396.
  125. ^ a b c Klejn 2004, p. 374.
  126. ^ Mansikka 2016, p. 196.
  127. ^ a b Danilewski 2010, p. 538.
  128. ^ a b Danilewski 2010, p. 539.
  129. ^ Klejn 2004, p. 343.
  130. ^ Aniczkow 1914, p. 74–75.
  131. ^ Galkowski 1916, p. 165–166.
  132. ^ a b Mansikka 2016, p. 186–187.
  133. ^ Iwanow & Toporow 1983, p. 179.
  134. ^ Zubow 2005, p. 90.
  135. ^ Galkowski 1913, p. 55.
  136. ^ a b Danilewski 2010, p. 542.
  137. ^ a b Galkowski 1913, p. 56.
  138. ^ Danilewski 2010, p. 543.
  139. ^ Mansikka 2016, p. 110.
  140. ^ a b c d e Wasiljew 1999, p. 17.
  141. ^ a b c Wasiljew 1999, p. 29.
  142. ^ Aniczkow 1914, p. 279.
  143. ^ Łowmiański 1979, p. 118.
  144. ^ Pietruchin 2014a, p. 369.
  145. ^ a b Wasiljew 1999, p. 16.
  146. ^ a b c Michajłow 2017, p. 54.
  147. ^ Mansikka 2016, p. 256.
  148. ^ Iwanow & Toporow 1983, p. 180.
  149. ^ a b c Aniczkow 1914, p. 276.
  150. ^ Własowa 2008, p. 51.
  151. ^ a b c d e f Barsow 1887, p. 360.
  152. ^ Mansikka 2016, p. 114.
  153. ^ Mansikka 2016, p. 303.
  154. ^ Galkowski 1913, p. 293.
  155. ^ Galkowski 1913, p. 294.
  156. ^ Mansikka 2016, p. 163.
  157. ^ a b Galkowski 1913, p. 300.
  158. ^ a b c Mansikka 2016, p. 311.
  159. ^ a b Rybakow 2013, p. 397.
  160. ^ Galkowski 1913, p. 271.
  161. ^ Aniczkow 1914, p. 85–86.
  162. ^ Strachow 2000, p. 160–161.
  163. ^ Galkowski 1916, p. 32.
  164. ^ Gieysztor 2006, p. 96.
  165. ^ Rybakow 2013, p. 394.
  166. ^ Pauli 1839, p. 47.
  167. ^ Łamanski 1898, p. 395.
  168. ^ a b c Gierasimow 1910, p. 56.
  169. ^ a b c Barsow 1894, p. 185.
  170. ^ Strzelczyk 1998, p. 44.
  171. ^ Madlewska 2005, p. 372.
  172. ^ Madlewska 2005, p. 374.
  173. ^ Madlewska 2005, p. 375.
  174. ^ a b Madlewska 2005, p. 376.
  175. ^ Madlewska 2005, p. 379.
  176. ^ Madlewska 2005, p. 377.
  177. ^ a b Pietruchin 2009, p. 338.
  178. ^ Walencowa 2009, p. 323.
  179. ^ Zubow 1981, p. 158.
  180. ^ Walencowa 2009, p. 322.
  181. ^ Zubow 1981, p. 159.
  182. ^ a b Zubow 1981, p. 151.
  183. ^ a b Toporow 1982, p. 57.
  184. ^ Zubow 1981, p. 153.
  185. ^ Łowmiański 1979, p. 125.
  186. ^ Łowmiański 1979, p. 119.
  187. ^ a b Iwanow & Toporow 1983, p. 190.
  188. ^ Pietruchin 2014b, p. 508–509.
  189. ^ Iwanow & Toporow 1983, p. 175–197.
  190. ^ Zabijako 2022, p. 64.
  191. ^ a b Walencowa 2009, p. 382.
  192. ^ a b c d e f Walencowa 2009, p. 327.
  193. ^ Tołstojowa 2009, p. 383.
  194. ^ a b Tołstojowa 2012, p. 151.
  195. ^ Biełowa 2004, p. 391–392.
  196. ^ a b c Lewkijewska & Tołstojowa 2004, p. 631.
  197. ^ a b c Lewkijewska & Tołstojowa 2004, p. 632.
  198. ^ "Friday (n.)". Online Etymology Dictionary. 2020-03-21. Retrieved 2023-08-02.
  199. ^ a b Lewin 2004, p. 142.
  200. ^ a b Lewin 2004, p. 30.
  201. ^ a b Lewin 2004, p. 31.
  202. ^ a b Strachow 2000, p. 161–162.
  203. ^ a b Panczenko 1998, p. 167–168.
  204. ^ a b Klejn 2004, p. 233.
  205. ^ Lewin 2004, p. 157.
  206. ^ Michajłow 2017, p. 165.
  207. ^ Michajłow 2017, p. 138–139.
  208. ^ Michajłow 2017, p. 117.
  209. ^ Michajłow 2017, p. 139.
  210. ^ Toporow 1982, p. 53.
  211. ^ a b Toporow 1982, p. 119.
  212. ^ a b Toporow 1998, p. 89.
  213. ^ a b Iwanow & Toporow 1983, p. 191.
  214. ^ Toporow 1998, p. 91.
  215. ^ Toporow 1998, p. 90.
  216. ^ Toporow 1998, p. 91–92.
  217. ^ a b Toporow 1998, p. 92.
  218. ^ Michajłow 2017, p. 119.
  219. ^ Iwanow & Toporow 1983, p. 193.
  220. ^ a b Klejn 2004, p. 65.
  221. ^ a b Toporkow 2002, p. 394.
  222. ^ a b Bieskow 2015a, p. 60.
  223. ^ Zabijako 2022, p. 60, 64.
  224. ^ Rabinowicz 2000, p. 322.
  225. ^ a b Rybakow 2013, p. 151, 404, 514, 632.
  226. ^ a b Rybakow 2013, p. 402.
  227. ^ a b Rybakow 2013, p. 409.
  228. ^ Rybakow 2013, p. 636.
  229. ^ Rybakow 2013, p. 631.
  230. ^ Rybakow 2013, p. 406.
  231. ^ Klejn 2004, p. 186.
  232. ^ Klejn 2004, p. 201.
  233. ^ Kosmienko 2002, p. 175–176, 186.
  234. ^ Rybakow 2013, p. 515.
  235. ^ Kozłowa 2014.
  236. ^ Klejn 2004, p. 83.
  237. ^ Klejn 2004, p. 86.
  238. ^ a b Prokofjew, Fiłatow & Koskiełło 2006, p. 183.
  239. ^ a b Gajdukow 2000, p. 3–15.
  240. ^ a b Gajdukow 2000, p. 15–20.
  241. ^ Prokofjew, Fiłatow & Koskiełło 2006, p. 190.
  242. ^ Gajdukow 2000, p. 73–95.
  243. ^ Gajdukow 2000, p. 95–111.
  244. ^ Mačuda 2012, p. 71.
  245. ^ Mačuda 2012, p. 77.
  246. ^ Mačuda 2012, p. 72.
  247. ^ Mačuda 2012, p. 185.
  248. ^ Tiutina & Sabierow 2017, p. 200.
  249. ^ Gajdukow 2000, p. 111–137.
  250. ^ Mačuda 2012, p. 150.
  251. ^ Mačuda 2012, p. 164.
  252. ^ Mačuda 2012, p. 168.
  253. ^ a b c Mačuda 2012, p. 171.
  254. ^ Mačuda 2012, p. 172.
  255. ^ Mačuda 2012, p. 173.
  256. ^ Mačuda 2012, p. 173–174.
  257. ^ Mačuda 2012, p. 177.
  258. ^ Mačuda 2012, p. 179.
  259. ^ a b Mačuda 2012, p. 180.
  260. ^ Mačuda 2012, p. 202–203.
  261. ^ Aleksiejew 2004a, p. 3–5.
  262. ^ Aleksiejew 2004b, p. 95.
  263. ^ Haarmann 2000, p. 6–16.
  264. ^ Figes 2002, p. 321.
  265. ^ "VENUS – Mokosha Mons". United States Geological Survey. Federal government of the United States. 2006-10-01. Retrieved 2024-05-07.
  266. ^ a b Pantielejewa & Chorobrych 2022, p. 163.
  267. ^ Bieskow 2018, p. 144.
  268. ^ a b Bieskow 2018, p. 145.
  269. ^ Bieskow 2015b, p. 13.

Bibliography

edit


Cite error: There are <ref group=lower-alpha> tags or {{efn}} templates on this page, but the references will not show without a {{reflist|group=lower-alpha}} template or {{notelist}} template (see the help page).

Retrieved from "https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=User:Sławobóg/sandbox&oldid=1243873897"