North Sea Germanic, also known as Ingvaeonic /ˌɪŋviːˈɒnɪk/, is a postulated grouping of the northern West Germanic languages that consists of Old Frisian, Old English and Old Saxon and their descendants.[1]
The Ingvaeonic languages are characterised by a collection of sound shifts that - as with High German - have spread through contacts between neighbouring peoples to a greater or lesser extent. For the time being, the core region within which all these characteristics originated and from which all these influences have spread is only identified with the North Sea regions, not with a particular people. At that time, peoples did not have a fixed composition and consisted of smaller tribal associations that, due to material considerations, could alternatively join larger 'people' units. Our knowledge of the demographic history of the North Sea region still has many gaps in this respect, particularly with regard to the precise role of the groups that called themselves or were called Frisians. For the sake of convenience, the name Proto-Frisian is also used for the Dutch region, which simply means the Frisians for that common ancestor.[2]
Ingvaeonic is named after the Ingaevones, a West Germanic cultural group or proto-tribe along the North Sea coast that was mentioned by both Tacitus and Pliny the Elder (the latter also mentioned that tribes in the group included the Cimbri, the Teutoni and the Chauci). It is thought of as not a monolithic proto-language but as a group of closely related dialects that underwent several areal changes in relative unison.
The grouping was first proposed in Nordgermanen und Alemannen (1942) by German linguist and philologist Friedrich Maurer as an alternative to the strict tree diagrams, which had become popular following the work of 19th-century linguist August Schleicher and assumed the existence of a special Anglo-Frisian group. The other groupings are Istvaeonic, from the Istvaeones, including Dutch, Afrikaans and related languages; and Irminonic, from the Irminones, including the High German languages.
Examples of languages and dialects with many Ingvaeonic substrates are, besides the direct continuation in Frisian and English, the Low Franconian languages (including Dutch, in particular the dialects spoken on the North Sea coasts in Zeeland and West Flanders), as well as the language of the Dutch fishing villages, the regional West Low German dialects, at least in the Groningen Ommelanden, and the Friso-Frankish dialect known as West Frisian Dutch.
Ingveoonse klankverschuivingen edit
Op het vlak van fonologie en morfologie onderscheiden de Ingveoonse talen zich van de andere West-Germaanse talen.
Met name Fries en Engels hebben een duidelijk Ingveoons karakter. In mindere mate kent ook het Nederlands Ingveoonse eigenschappen. Sommige dialecten vertonen deze dan weer sterker, zoals het West-Vlaams; in het Hollands zijn deze ingveonismen wellicht te herleiden tot een Fries substraat. Omdat de Ingveoonse talen hoofdzakelijk gesproken werden aan de Noordzeekust, worden ze ook wel als Noordzee-Germaans of Kustgermaans aangeduid.
Het verschil met de tweede Germaanse klankverschuiving ligt in het feit dat in dit geval de noordwestelijke talen van klank verschoven en de zuidoostelijke gelijk bleven, terwijl het bij de tweede Duitse klankverschuiving precies andersom was.
Nasaalsyncope met compensatierekking edit
Een Ingveoons klankverschijnsel is dat bij een Germaans woorddeel dat bestaat uit een klinker, een neusklank en een wrijfklank, die nasaal verloren gaat en de voorgaande klinker wordt verlengd (iets soortgelijks heeft zich met name sterk voorgedaan in de geschiedenis van het Frans): dit staat bekend als de nasaalspirantenwet. Voorbeelden hiervan zijn de volgende cognaten: Nederlands vijf, Engels five, Fries fiif, Nederduits fiev, in tegenstelling tot Duits fünf. Meestal blijven Ingveaoonse kenmerken echter beperkt tot het Engels en het Fries: vergelijk Engels us en Fries ús tegenover Nederlands ons en Duits uns. Verdere voorbeelden:
- Germaans *tanþz wordt Engels tooth, Noord-Fries toss (tegenover Nederlands tand, Duits Zahn).
- Germaans *samfþō, -ijaz wordt Oudengels sōfte (later wordt de o kort: soft), Fries sêft, Nederlands zacht [ft→cht] (tegenover Duits sanft).
- Germaans *anþeraz wordt Engels other, Fries oar, Frans-Vlaams aajer (tegenover Nederlands en Duits ander [þ→d])
- (het Oudengelse other werd met een lange -oo-klank uitgesproken, om in het Middelengels via een -oe- naar de huidige klank, die weer kort is, te evolueren)
- (in het Fries is ook de th-klank die oorspronkelijk tussen de o en de a stond, verdwenen).
- Germaans *gansz wordt Engels goose, Fries goes, Nederduits Goos (tegenover Nederlands gans, Duits Gans).
Ontronding /ʏ/ → /ɪ/ → /ɛ/ edit
De Nederlandse /ʏ/ (van bijvoorbeeld put) werd in zuidwestelijke kustdialecten en Ingveoonse talen ontrond, dat wil zeggen meer naar voren in de mond gearticuleerd tot een /ɪ/ (klank als in pit), welke soms vervolgens nog verwijd werd (vooral in het Fries) tot een /ɛ/ (klank als in pet).
| Duits | Nederlands | Afrikaans | West-Vlaams | Zeeuws | Engels | West-Fries | Fries |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pfütze* | put | put | pit | pit | pit | pet | pet |
| dünn | dun | dun | dunne, dinne | dinne | thin | dun | tin |
| Rücken | rug | rug | rugge, rik | rik | ridge | reg | rêch, rich |
| Brücke | brug | brug | brugge, (soms) brigge | (Schouwen) brigge | bridge | breg | brêge, brigge |
| Mücke | mug | muggie | mugge, mizje (verouderd) | mogge | midge | mig | mich |
| Knüppel | knuppel | knuppel | knippel (verouderd) | knoppel | kneppel | kneppel |
* Het Duitse Pfütze betekent tegenwoordig ‘plas’.
Andere Ingveoonse klankverschuivingen edit
De Germaanse lange æ werd in het Nederlands een a, terwijl hij in de Ingveoonse talen een e en vervolgens een i werd. Voorbeeld: Nederlands schaap tegenover Fries skiep en Engels sheep.[3]
Anglo-Friese klankverschuivingen edit
/ɣ/ → /j/ edit
Op het fonetische vlak kenmerken de Ingveoonse talen zich verder door een grootschalige lenitie ofwel verzachting, dat wil zeggen het verschuiven van de /ɣ/-klank (de Nederlandse 'g' als in gaan) naar een /j/-klank. Dit fenomeen komt vrijwel alleen voor in het Fries en het Engels, en vormt een belangrijke reden voor taalkundigen om het Fries samen met het Engels tegenover andere Laagduitse talen te plaatsen. Voorbeelden:
| Duits | Nederlands | Fries | Engels |
|---|---|---|---|
| gestern | gisteren | juster | yesterday[voetnoot 1] |
| — | ginder | jinder | yonder |
| Garn | garen | jern | yarn |
| Regen | regen | rein | rain |
| geschlagen | geslagen | slein | slain |
| Hagel | hagel | heil | hail |
| Nagel | nagel | neil | nail |
| Flegel | vlegel | fleil | flail |
| Segel | zeil | seil | sail |
| Tag | dag | dei | day |
| Weg | weg | wei | way |
| gelten | gelden | jilde | yield |
| gern | gaarne | jerne | yearn[voetnoot 2] |
| Garten | gaard | gard, gerd, gord | yard |
| gar | gaar | gear | yare |
| gelb | geel | sfri. jeel[voetnoot 3] | yellow |
| Gischt | gist | sfri. jääst[voetnoot 3] | yeast |
| gähnen | (geeuwen) | ndfri. jåne[voetnoot 4] | yawn |
| Wagen | wagen | wein | wain[voetnoot 5] |
| Geld | geld | jild | yield |
| geben | geven | jaan | oe. ġiefan;me. yeven, yiven |
| gießen | gieten | jitte | me. yeten |
| mögen | mogen | meie | may |
- ^ In het Engels wordt achter de yester-stam nog de bepaling day ‘dag’ gevoegd, die de letterlijke vertaling ‘gisterendag’ maakt. Als deze bijvoeging achterwege wordt gelaten, wordt de overeenkomst tussen het Friese juster en het Engelse yester- nog duidelijker.
- ^ Tegenwoordig in het Engels alleen een werkwoord, maar nog steeds met eenzelfde betekenis ‘smachten, vurig verlangen’.
- ^ a b Saterfries = (Westerlauwers) Fries giel/geel; gêst.
- ^ Noord-Fries = Saterfries (ho)jane.
- ^ Verouderd; betekent een door een paard getrokken wagen. Nieuwengels wagon is ontleend aan Nederlands.
Palatalisatie en assibilatie van velaire plofklanken edit
Een andere karakteristieke klankverschuiving die zich binnen de Ingveoonse talen alleen in de Anglo-Friese subgroep heeft voorgedaan is de assibilatie van de stemloze velaire plofklank /k/ naar de stemloze affricaat /t͡ʃ/ en stemhebbende velaire plofklank /g/ naar de stemhebbende affricaat /d͡ʒ/, indien ze werden gevolgd door een frontale klinker.[1] Een verschil tussen het Fries en het Angelsaksisch is dat in de laatstgenoemde assibilatie ook voorkwam ná een frontale klinker (vgl. Fries tsjerke en Engels church)[4]
Het ligt voor de hand dat aan deze assibilatie een palatalisatie is voorafgegaan. De Duitse germanist Theodor Siebs stelde dat de samenstelling /k/ + /î/ onmogelijk uit te spreken is zonder daarbij een /ç/-achtig overgangsgeluid te produceren (/ç/ spreekt men uit als de 'ch' in het Duitse 'ich'). Als de /k/ in die samenstelling wordt uitgesproken beweegt de tong alvast naar een positie tegen het gehemelte (palatum) die nodig is voor de productie van /î/. De palatale plofklank + /ç/ die hieruit ontstaat is moeilijk te onderscheiden van de affricaat /t͡ʃ/.[5]
Hoewel sommigen menen dat de assibilatie van /k/ en /g/ naar respectievelijk /ts/ en /dz/ al voor de migratie van de Angelsaksen naar de Britse eilanden moet hebben plaatsgevonden, menen de meeste taalwetenschappers dat deze ontwikkelingen zich onafhankelijk van elkaar op beide delen van het continent hebben ontwikkeld. Ervan uitgaande dat dit laatste het geval is, is het wel zeer aannemelijk dat deze ontwikkeling voortkomt uit een gemeenschappelijke predispositie voor deze verschuiving. Hierbij kan gedacht worden aan een neiging om de /k/ en /g/ extreem te palataliseren naar /kʲ/ en /gʲ/.[6]
/k/ → /t͡ʃ/ edit
Voorbeelden van de genoemde stemloze klankverschuiving /k/ → /t͡ʃ/ (of /k/ → /t͡s/) zijn de volgende:
| Duits | Nederlands | Fries | Engels |
|---|---|---|---|
| Kirche | kerk | tsjerke | church |
| Käse | kaas | tsiis | cheese |
| Kaff | kaf | tsjêf | chaff |
| Kelch | kelk | tsjelk | chalice |
| — | kaak | tsjeak | cheek |
| kernen | karnen | tsjerne | churn |
| kaudern | koeteren | tsjetterje | chatter |
| keiben | kijven | tsifje | — |
| Kehr | kier / keer | tsier / tsjier | chore |
| Kerl | kerel | tsjirl | churl |
| Kessel | ketel | tsjettel | oe. ċietel |
| jeglich | elk | elts | each |
| reichen | reiken | ofri. rētsia * | reach |
| gebrochen | gebroken | brutsen | broken ** |
| strecken | strekken | strekke | stretch |
| sticken | stikken | stikje | stitch |
* tegenover Nieuwfries reke, rikke, Saterfries räkke
** tegenover het naamwoord breach ‘breuk’
/g/ → /d͡ʒ/ edit
Voorbeelden van de stemhebbende klankverschuiving /g/ → /d͡ʒ/ (of /g/ → /d͡z/) zijn de volgende:
| Duits | Nederlands | Fries | Engels |
|---|---|---|---|
| Wiege | wieg | widze | — |
| eggen | eggen | eidzje | oe. ecgan |
| sagen | zeggen | sizze | oe. secgan |
| Gefangen | gevangen | finzen | me. fangen |
| Rücken | rug | rêch | ridge |
| Brücke | brug | brêge | bridge |
| Mücke | mug | mich | midge |
| Ecke | egge | ich | edge |
Deflexie edit
In de morfologie vertonen de Ingveoonse talen deflexie in de samenvoeging van de accusatieve en datieve naamvallen tot de objectieve naamval en in de persoonsvormen, die in het meervoud alle gelijk werden. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Duits:
| Duits | West-Vlaams | Nederlands | West-Fries | Fries | Engels | Afrikaans |
|---|---|---|---|---|---|---|
| wir haben | Widder èn | wij hebben | wai hewwe | wy hawwe | we have | ons het |
| ihr habt | Gidder èt | jullie hebt/hebben | jolle hewwe | jim hawwe | you have | julle het |
| sie haben | Zidder èn | zij hebben | sai hewwe | hja hawwe | they have | hulle het |
Hierbij moet worden opgemerkt dat jullie een relatief nieuw voornaamwoord is in het Standaardnederlands, en dat in het Nederlands naast het moderne jullie hebben ook jullie hebt voorkomt, al is dat in de spreektaal niet (meer) gebruikelijk. Deze vorm is in de standaardtaal ooit onder invloed van het Brabants (gij/gullie hebt) ingevoerd. Vergelijk ook de Duitse standaardvormen ihr habt en ihr könnt.
Het Engels lijkt de vereenvoudiging nog het meest doorgetrokken te hebben; ook de enkelvoudpersonen zijn, met uitzondering van he/she/it en het verouderde thou, gelijk aan de meervoudspersonen. Ook dit is een relatief nieuwe ontwikkeling. In het Oudengels en Middelengels hadden de enkelvoudsvormen in tegenwoordige en verleden tijd een eigen, herkenbare uitgang:
| Oudengels | Middelengels | ||
|---|---|---|---|
| ic | hæbbe | ic | have |
| þū | hæfst, hafast | þu | hast |
| hē | hæfþ, hafaþ | he | hat |
| wē/gē/hie | habbaþ | we/ye/heo | haveþ, haven |
Wederkerend voornaamwoord edit
In tegenstelling tot andere West-Germaanse talen kennen Ingveoonse talen geen aparte vorm voor wederkerende voornaamwoorden in de derde persoon. Hierbij dient in ogenschouw genomen te worden dat in het Nederlands pas vanaf de 14e eeuw sich (modern: zich) het woord hem (vrouwelijk: hare, meervoud: hen) ging vervangen. Het Afrikaans heeft nog steeds hom. Het woord 'zich' is geleend uit het Duits (sich). In het Nederlands betekenen "Hij wast zich" en "Hij wast hem" tegenwoordig iets geheel anders. In het Fries kan "Hy wasket him" beide betekenen (meestal betekent het "Hij wast zich"). Bij onduidelijkheid kan "-sels" toegevoegd worden: "Hy wasket himsels". Dit is ook het geval in het Engels, waar "-self" tegenwoordig standaard wordt toegevoegd: "He washes himself". Het West-Vlaams heeft dit kenmerk ook: "J'es em an 't wasken" of "Je wast hem", "zie wast em", evenals het West-Fries: "Hai waskt himself." Ook in andere Nederlandse dialecten, zoals het Zeeuws wordt hem als wederkerend voornaamwoord gebruikt.
Zie ook: Zich.
| persoon | Engels | Fries | West-Fries | West-Vlaams | Afrikaans | Nederlands | Duits |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 3e mannelijk | him(self) | him(sels) | himself | em | homself | zich | sich |
| 3e vrouwelijk | her(self) | har(sels) | heurself | eur | haar(self) | ||
| 3e meervoud | them(selves) | har(sels) | hunself | ulder | hulle | ||
| onbepaald | one(self) | jin(sels) | ut | et | - |
Literatuur edit
- Cor van Bree, Een oud onderwerp opnieuw bekeken: het Ingweoons. Afscheidscollege 25 september 1997, Universiteit Leiden
- Rolf H. Bremmer Jr, An Introduction to Old Frisian. History, Grammar, Reader, Glossary (Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins, 2009)
Referenties edit
- ^ a b J. Harvey - Background on Frisian
- ^ Blok, D.P. (1979): De Franken in Nederland, ISBN 9022837394
- ^ A. van Loey, "Schönfelds Historische Grammatica van het Nederlands", achtste druk, Zutphen 1970
- ^ Rolf H. Bremmer Jr., Stephen Laker, Oebele Vries - Advances in Old Frisian Philology, pag. 183
- ^ Pyt Kramer - Frisian assibilation as a hypercorrect effect due to a substrate language
- ^ Orrin W. Robinson (1992) Old English and its closest relatives: a survey of the earliest Germanic languages, pag. 197-198
Category:1942 introductions Category:Archaeological terminology (Germanic) Category:Linguistic theories and hypotheses Category:West Germanic languages